Η αρχαία πόλη Ήλις ήταν κτισμένη στην αριστερή όχθη του Πηνειού, ανάμεσα στην ορεινή Ηλεία (Ακρώρεια) και την παραλιακή πεδινή (Κοίλη Ήλις). Υπήρξε η μεγαλύτερη πόλη και η πρωτεύουσα της ομώνυμης πόλης-κράτους. Ο χώρος της παρουσιάζει ένα ευρύ φάσμα κατοίκησης που διήρκεσε με μικρά κενά από τις αρχές περίπου της μέσης παλαιολιθικής (130/120000) έως και το τέλος της πρωτοβυζαντινής εποχής (7ος αι. μ.Χ.), οπότε η πόλη εγκαταλείπεται. Μυθικός ιδρυτής της θεωρείται ο Αιτωλός ‘Οξυλος (12ος-11ος αι. π.Χ.), ο οποίος σύμφωνα με την παράδοση, επωφελούμενος της καθόδου των Δωριέων υπέταξε τους παλαιότερους κατοίκους της χώρας και δημιούργησε τον πρώτο συνοικισμό. Ιδιαίτερη ακμή γνώρισε κατά τη διάρκεια των πρώιμων ιστορικών χρόνων (11ος-10ος αι. π.Χ.), στο τέλος της αρχαϊκής και κατά την πρώιμη κλασική εποχή (6ος-5ος αι. π.Χ.), όπως και κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της Ρωμαιοκρατίας (2ος αι. π.Χ. – αρχές 3ου αι. μ.Χ.).
Τα άφθονα διάσπαρτα επιφανειακά πυριτολιθικά εργαλεία μαρτυρούν την ανθρώπινη παρουσία στην Ήλιδα ήδη από την παλαιολιθική εποχή. Σημαντικές ενδείξεις κατοίκησης αφορούν και το τέλος της νεολιθικής εποχής οι οποίες επικεντρώνονται στην περιοχή του μεταγενέστερου θεάτρου, ενώ προς το τέλος της τρίτης χιλιετίας και κατά τη διάρκεια της πρώιμης δεύτερης σχετικές ενδείξεις παρουσιάζει η ακρόπολη.
Κατά τη μυκηναϊκή εποχή φαίνεται ότι υπήρχε κατοίκηση σε διάσπαρτες κώμες όπως συνάγεται από κτερίσματα τάφων των αντίστοιχων νεκροταφείων που έχουν εντοπιστεί πολύ κοντά στην περιφέρεια της μεταγενέστερης αρχαίας πόλης. Προς το τέλος της μυκηναϊκής περιόδου, γύρω στα μέσα του 12ου αι. π.Χ., χρονολογούνται ευρήματα τάφων στην αγορά.
Κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους ή ”σκοτεινούς αιώνες” (11ος-10ος αι. π.Χ.) χρονολογούνται ταφές στην περιοχή του μεταγενέστερου θεάτρου και του γειτονικού ανατολικού νεκροταφείου. Κάπου κοντά θα πρέπει να τοποθετηθούν και οι αντίστοιχες κώμες, δηλαδή μικροί οικισμοί. Πολύ λίγα είναι τα ευρήματα που μπορούν να χρονολογηθούν στη γεωμετρική εποχή και τα οποία είναι ίσως ενδεικτικά της ύπαρξης δύο μικρών ιερών. Πιο φτωχές ακόμη είναι οι ενδείξεις για τον 7ο αι. π.Χ., σε αντίθεση με τον 6ο αι. π.Χ., αναμφίβολα περίοδο ανάπτυξης, όπως δείχνουν σχετικά ευρήματα από ιερά και δημόσια κτήρια. Καθοριστικός σταθμός στην ανάπτυξη της πόλης υπήρξε η εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος, η επισημοποίησή της ως πρωτεύουσας και ο συνοικισμός της (471 π.Χ.).
Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου η μακραίωνη συμμαχία με τη Σπάρτη διαλύθηκε με καταστρεπτικές συνέπειες για την Ήλιδα. Το 399 π.Χ. ο βασιλιάς των Λακεδαιμονίων Άγις εκστρατεύει εναντίον της. Το 343 π.Χ. ο Φίλιππος Β’ υποστηρίζει την εδραίωση των ολιγαρχικών και καταργεί το δημοκρατικό πολίτευμα. Το 313 π.Χ. την καταλαμβάνει ο Τελεσφόρος. Το 209 π.Χ., η φρουρά της πόλης ενισχυμένη από Ρωμαίους αποκρούει επίθεση του Φιλίππου του Ε’ της Μακεδονίας. Το 191 π.Χ. η Ήλιδα προσχωρεί στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, ενώ το 146 π.Χ. υποτάσσεται στους Ρωμαίους και εντάσσεται στη ρωμαϊκή επαρχία της Αχαΐας. Στις αρχές του 1ου αι. π.Χ., περιέρχεται οριστικά στο ρωμαϊκό κράτος και ενσωματώνεται στην Provincia Macedoniae.
Από εδώ και στο εξής και για πολλούς αιώνες γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη και χαίρει ιδιαίτερων προνομίων λόγω του ρόλου της στην οργάνωση και διεξαγωγή των Ολυμπιακών αγώνων. Δέχεται πολλές επιδράσεις από το ρωμαϊκό πολιτισμό και λόγω των διαφόρων άλλων εθνοτήτων, κυρίως Ρωμαίων, που ζουν σε αυτή, αναπτύσσει μια κοσμοπολίτικη φυσιογνωμία.
Ακολουθεί την κοινή μοίρα των περισσοτέρων πόλεων στο τέλος των αρχαίων χρόνων και στην αρχή του μεσαίωνα. Το 267 μ.Χ. καταστρέφεται από τους Ερούλους και το 395 μ.Χ. από τους Βησιγότθους. Το 467 μ.Χ. υφίσταται τις συνέπειες της επιδρομής των Βανδάλων ενώ μέσα στον 6ο αι. μ.Χ. ισοπεδώνεται από δύο καταστρεπτικούς σεισμούς. Συνεχίζει να φυτοζωεί και κατά τη διάρκεια του 7ου αι. μ.Χ. προς το τέλος του οποίου εγκαταλείπεται οριστικά. Η ανθρώπινη παρουσία συνεχίστηκε σποραδικά μέσα στα ερείπια της αρχαίας πόλης όπως δείχνουν ορισμένα ευρήματα.
Από την Ήλιδα κατάγονταν μεγάλες προσωπικότητες του αρχαίου κόσμου όπως ο Ίφιτος (9ος ή 8ος αι. π.Χ.), διοργανωτής των Ολυμπιακών αγώνων, ο Ιππίας (5ος αι. π.Χ.), σοφιστής και ο Πύρρων (365-275 π.Χ.), σκεπτικός φιλόσοφος.
Οι ανασκαφές στην Ήλιδα έγιναν για πρώτη φορά το 1910 από το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο διευθυντής του οποίου ήταν ο Walter κατά τα έτη 1911 – 1914. Στις ανασκαφές που συνεχίστηκαν ως το 1914 συμμετείχε ο Α. Ορλάνδος. Το 1960 οι ανασκαφές συνεχίστηκαν από την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Ν.Γιαλούρη.
Στα πλαίσια εργασιών ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου της Ήλιδας πραγματοποιήθηκαν αποψίλωση και καθαρισμός, δεντροφύτευση, διαδρομές περιήγησης, επεξηγηματικά κείμενα, συντήρηση (στερέωση-συμπλήρωση) των επιμέρους μνημείων.
Ο εκτεταμένος αρχαιολογικός χώρος της πόλης της Ήλιδας αποτελείται από την αρχαία αγορά και το θέατρο, τον οικιστικό τομέα, τα νεκροταφεία, την ακρόπολη και τα μη ανασκαμμένα ακόμη γυμνάσια. Τριγύρω της, σε μικρότερη ή μεγαλύτερη απόσταση αναπτύσσονταν διάφοροι οικισμοί, κώμες ή προάστια με ξεχωριστά νεκροταφεία. Λίγα σχετικά τμήματα έχουν ανασκαφτεί, τα οποία, ωστόσο είναι αρκετά ώστε να δοθεί μια ιδέα της αρχαίας πόλης.
Φαίνεται ότι η περιοχή της αγοράς διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής της πόλης τον αρχικό της χαρακτήρα, δεδομένου ότι σε λίγα σημεία υπάρχουν επεμβάσεις που χρονολογούνται κατά τη διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας. Αντίθετα στην ίδια την πόλη οι παλαιότερες κατοικίες δε σώζονται διότι πάνω σε αυτές κτίστηκαν οι νεότερες των υστεροελληνιστικών και κυρίως των ρωμαϊκών χρόνων. Τα κτήρια της Ήλιδας, κυρίως τα παλαιότερα που ήταν κατασκευασμένα με κυβόλιθους, σύμφωνα με τον αρχαίο ελληνικό τρόπο δόμησης, προσέφεραν έτοιμο οικοδομικό υλικό και για το λόγο αυτό λιθολογήθηκαν συστηματικά κατά την ύστερη αρχαιότητα και τις μεταγενέστερες περιόδους.
Το αντιπροσωπευτικότερο ίσως μνημείο είναι το θέατρο με το χαρακτηριστικό χωμάτινο κοίλο και το καλά διατηρημένο σκηνικό οικοδόμημα. Ήταν κτισμένο στο βόρειο άκρο της αγοράς, κάποτε πολύ κοντά στην όχθη του Πηνειού και με θέα προς αυτόν. Ο πλωτός, ίσως τότε ποταμός, έρεε κατά μήκος των βορείων παρυφών της πόλης. Για την εξυπηρέτηση των συγκοινωνιακών αναγκών υπήρχε γέφυρα και για την προστασία από τις πλημμύρες ισχυρό ανάλημμα. Κοντά στο θέατρο και κατά μήκος μιας αναβαθμίδας του Πηνειού, θα πρέπει να τοποθετηθούν βάσει των ενδείξεων το βουλευτήριο και τα δύο γυμνάσια της πόλης.
Στο αντίθετο (νότιο) άκρο της αγοράς τοποθετείται το λατρευτικό και ίσως διοικητικό κέντρο της αρχαίας πόλης. Σε σχετικά περιορισμένο χώρο και χωρίς κάποια οργάνωση βρίσκονται ο κτιστός περίβολος ενός τεμένους με κλιμακωτή πρόσβαση (πρόπυλο) και με βωμό, στοές και βοηθητικοί χώροι, ένα διμερές κτήριο μνημειακής κατασκευής κλασικών χρόνων με το μεταγενέστερο παράρτημά του και στην είσοδο, τέλος, της αγοράς, ένα ελλιπές ορθογώνιο οικοδόμημα. Για το τελευταίο αυτό κτήριο, χωρίς ωστόσο να έχει επαρκώς τεκμηριωθεί, προτείνεται η ταύτιση με την εγκαταλειμμένη στα χρόνια του Παυσανία περίστυλη θόλο, η οποία ήταν αφιερωμένη στη λατρεία των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Μέρος του εσωτερικού της αγοράς πλαισιωνόταν από δύο πολύ μεγάλες στοές και μια μικρότερη στην προέκταση της μιας από αυτές.
Στα δύο άκρα της πόλης και κατά μήκος ενός σημαντικού οδικού άξονα υπήρχαν τα δύο νεκροταφεία της. Κατά μήκος του δρόμου αυτού αναπτύσσονταν επίσης επιμέρους προάστια και κώμες. Η κυρίως πόλη διέθετε πυκνοκατοικημένα οικοδομικά τετράγωνα, ευρύχωρους δρόμους και πάρα πολλά λουτρά. Εντύπωση προκαλεί επίσης ο μεγάλος αριθμός κλιβάνων σε διάφορα σημεία της αρχαίας πόλης. Τέλος σε λόφο στα ανατολικά τοποθετείται η ακρόπολη της.
Η Ήλιδα αποτελεί το παράδειγμα μιας πόλης η οποία ουσιαστικά έμεινε ακατοίκητη μετά την εγκατάλειψή της στο τέλος της αρχαιότητας. Αν και παρουσιάζει ενδείξεις παλαιότατης κατοίκησης και λείψανα τα οποία σχετίζονται με την ακμή του ελληνικού πολιτισμού (6ος-4ος αι. π.Χ.), αυτά είναι μάλλον λιγοστά, αν συγκριθούν με τη συνολική εικόνα που δίνει η ανασκαμμένη πόλη η οποία γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη κατά τη διάρκεια των ύστερων φάσεων της αρχαιότητας
Elis, Ilia
Ancient Elis, the largest city and capital of the homonymous city-state, was built on the north banks of the Peneus River, between the mountainous part of Elis (Akroreia) and its coastal lowlands (Elis Koile). The site was inhabited almost continuously from the beginning of the Middle Palaeolithic (130/120,000) until the end of the Early Byzantine period (seventh century AD), when the city was abandoned. Aetolos Oxylos is considered the city’s mythical founder (twelfth-eleventh centuries BC). He allegedly took advantage of the Dorian invasion in order to subordinate the area’s early inhabitants and founded the first settlement. The city thrived in the early historical period (eleventh-tenth centuries BC), during the late Archaic and early Classical periods (sixth-fifth centuries BC), and in the Early Roman period (second century BC – early third century AD).
Large numbers of flint tools from surface layers suggest that the site was inhabited since the Palaeolithic. Habitation concentrated primarily in the area of the later theatre at the end of the Neolithic, and on the acropolis during the late third and early second millennia BC. The Mycenaean period saw the development of several settlements, whose cemeteries lie close to the limits of the later city. Several graves in the later city’s agora date from the end of the Mycenaean period (mid-twelfth century BC).
The graves at the theatre and neighbouring east cemetery date to the early historical period, the so-called Dark Age (eleventh-tenth centuries BC). The corresponding settlements were probably located nearby. The Geometric finds, which indicate the possible existence of two small temples, are limited, and there is even less evidence for the seventh century BC. By contrast, the sixth century BC was a period of development witnessed by the finds from temples and public buildings. The introduction of democracy, the city’s establishment as capital of the homonymous city-state, and its merger with the surrounding small settlements (471 BC) were landmarks in the history of Elis.
During the Peloponnesian War, the city’s long-lived alliance with Sparta came to an end with devastating consequences for Elis. King Agis of Lacedaemon marched against Elis in 399 BC, King Philip II of Macedon supported the establishment of oligarchy and abolished democracy in 343 BC, and Telesphoros conquered the city in 313 BC. Aided by Roman troops, the city guard repelled an attack by King Philip V of Macedon in 209 BC, and in 191 BC, Elis joined the Achaian League. In 146 BC, it was conquered by the Romans and became part of the Roman province of Achaia; it came under the full authority of the Roman Empire as part of the Provincia Macedoniae in the early first century BC.
Elis thrived in the Early Roman period and enjoyed numerous privileges because of its role in the organization of the Olympic Games. It was greatly influenced by Roman civilization and developed a multi-cultural identity due to the various ethnic groups, particularly Romans, living there.
The barbarian invasions of Late Antiquity did not spare Elis. The city was raided by the Heruli (267 AD), the Visigoths (395 AD), and the Vandals (467 AD) before it was destroyed by two earthquakes in the sixth century AD. Life continued, however, during the seventh century, towards the end of which the city was definitively abandoned. Sporadic habitation among the ruins of the ancient city occurred in later centuries.
Elis was the birthplace of several important figures of the ancient world, including Iphitus, who established the first Olympic Games (ninth or eighth century BC), the sophist Hippias (fifth century BC), and the sceptic Pyrron (365-275 BC).
Elis was first excavated in 1910-1914 by the Austrian Archaeological Institute, whose director for the period 1911-1914 was Otto Walter. The Greek archaeologist Anastasios Orlandos participated in these early excavations. Nikolaos Gialouris resumed the excavations in 1960 for the Greek Archaeological Society. Recent work for the promotion of the archaeological site of Elis includes the removal of undergrowth, tree planting, the creation of visitors’ paths, the installation of signs with explanatory texts, and the conservation and restoration of its monuments.
ΠΗΓΗ: http://odysseus.culture.gr/ Συντάκτης Χρήστος Ματζάνας, αρχαιολόγος
Greek