Πρόκειται για το νησί Λεύκη που αναφέρει ο Πλίνιος. Ειδικότερη αναφορά υπάρχει στην επιγραφή της “Διαιτησίας των Μαγνήτων”, εντοιχισμένη στην πρόσοψη του καθολικού της Μονής Τοπλού, που αφορά στις οριακές προστριβές Ιτάνου-Ιεράπυτνας. Επειδή, λοιπόν, η Λεύκη ήταν σημαντικός σταθμός αλιείας σπόγγων και κυρίως επεξεργασίας της πορφύρας (κοχύλια από τα οποία έπαιρναν τη γνωστή πολύτιμη και πανάκριβη βαθυκόκκινη κυρίως βαφή) και επειδή ακόμη η θέση της ήταν στρατηγικής σημασίας, κυρίως όσον αφορά στα προσορμιζόμενα στις νοτιοανατολικές ακτές πλοία, υπήρξε μήλο της έριδος μεταξύ των δύο πόλεων και τελικά δικαιώθηκε η ΄Ιτανος.
H κατοίκηση στο νησί ήταν συνεχής από τους Πρωτομινωικούς χρόνους (3000-2200 π.Χ.) έως τους Παλαιοχριστιανικούς και ερημώθηκε τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Οι ελάχιστες παρεμβάσεις (με καλλιέργειες κυρίως και κτηνοτροφία) παρέχουν τη δυνατότητα διατήρησης των αρχαιοτήτων διότι το νησί έμεινε ακατοίκητο, παρά την κάλυψη με άμμο του μεγαλύτερου τμήματος της επιφάνειάς του.
Πρώτος ο ΄Αγγλος ναύαρχος Th. Spratt στα μέσα του περασμένου αιώνα επισκέφθηκε το νησί και περιέγραψε λεπτομερώς ερείπια, των οποίων διαπίστωσε την ύπαρξη: ναό στα νότια με τεμάχια από μαρμάρινο άγαλμα, οικισμό στα βόρεια του νησιού και δεξαμενές νερού στο κέντρο του. Το 1903 οι ΄Αγγλοι αρχαιολόγοι R. C. Bosanquet και ο Ct. Curelly έκαναν αυτοψία για να διαπιστώσουν όσα ανάφερε ο Spratt, ενώ στα 1971 ο Α. Leonard (Junior) έκανε μια προσεκτικότερη επιφανειακή έρευνα. Το 1976 άρχισε συστηματική ανασκαφή από τον Ν. Παπαδάκη της ΚΔ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων που συνεχίζεται ως σήμερα.
Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα της περιοχής είναι:
Στη βορειοανατολική άκρη του Κουφονησιού, απέναντι από το νησάκι Μάρμαρα και σε μικρή απόσταση από την παραλία, οι ανασκαφές έφεραν στο φως ένα καλά διατηρημένο λίθινο θέατρο, του οποίου το κοίλο περιλάμβανε δώδεκα σειρές εδωλίων και υπολογίζεται ότι θα χωρούσε περίπου χίλια άτομα. Μέρος του κοίλου και των εδωλίων δεν σώζονται πλέον σήμερα. Η ορχήστρα, σχεδόν ημικυκλική, ήταν επενδυμένη με πήλινες πλάκες. Το σκηνικό οικοδόμημα (διαστάσεων 20Χ19μ.) έχει καταστραφεί στο δυτικό του μέρος, σώζονται όμως το ανατολικό, το παρασκήνιο, το λογείο το υποσκήνιο καθώς και η ανατολική πάροδος που κάποτε ήταν στεγασμένη με θόλο. Φαίνεται πως ο φανατισμός κάποιων Χριστιανών του 4ου μ.Χ. αιώνα ώθησε στην άγρια λεηλάτηση και καταστροφή του θεάτρου.
Το δεύτερο σημαντικό οικοδόμημα του οικισμού του νησιού ήταν το κτήριο των Δημοσίων Λουτρών (Balineae), το οποίο ήταν σε χρήση από τον 1ο έως και τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Το λουτρικό αυτό συγκρότημα, χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής πολεοδομίας, περιλαμβάνει όλους τους χώρους, οι οποίοι σύμφωνα με το τυπικό των λουτρών ήταν σε χρήση σε ένα τέτοιο κτήριο: γύρω από κήπο (για ξεκούραση των πελατών και επισκεπτών) εκτείνονται τα δωμάτια όπως το κεντρικό λεβητοστάσιο -του οποίου οι τοίχοι σώζονται σε ύψος 4 μέτρων- δύο υπόκαυστα, λουτρώνες για εφίδρωση και αποδυτήρια.
Ο οικισμός εκτείνεται στα νοτιοανατολικά του θεατρικού χώρου. Χαρακτηριστικό είναι ένα σπίτι-έπαυλη, του οποίου σώζονται οκτώ δωμάτια, με επιβλητικό πρόπυλο, μαγειρεία, οικιακό εργαστήριο για κατεργασία πορφύρας. Διαθέτει ακόμη δύο δωμάτια με πάτωμα στρωμένο με άσπρες και μαύρες ψηφίδες που σχηματίζουν γεωμετρικά σχέδια.
Στο νότιο μέρος του νησιού υπάρχει ο ναός, διαστάσεων 18Χ15,70μ., του οποίου σώζεται το κρηπίδωμα με κεντρική είσοδο από την ανατολική στενή πλευρά και δεύτερη είσοδο, κλιμακωτή, στη βόρεια. Ο ναός έχει στο μεγαλύτερο μέρος καταστραφεί εξαιτίας της χρήσης των λίθων του για την οικοδόμηση του γειτονικού κτηρίου του φάρου. Δίπλα στη βορειοδυτική γωνία του ναού βρέθηκαν τα δύο μεγάλα κομμάτια από το κολοσσιαίο λατρευτικό άγαλμά του (που θα ξεπερνούσε τα 2,5μ.) και παρίστανε καθιστή σε θρόνο θεότητα.
Εντυπωσιακή είναι η σειρά μεγάλων θολωτών δεξαμενών που με κτιστούς αγωγούς διοχέτευαν νερό από πηγές.
Στη δυτική ακτή, σπήλαια έχουν χρησιμοποιηθεί ως ξωκλήσια με χαράγματα που παριστάνουν αγίους και επιγραφές λατινικές (ένα απ΄αυτά σώζει χρονολογία 1638).

Archaeological Site in the islet of Koufonisi, Crete
The island of Leuke is mentioned by Pliny. A special mention is also made in the inscription known as the “Diaitesia (arbitration) of the Magnetes”, built in the facade of the catholicon (main church) of the Toplou Monastery. The inscription refers to the conflict between Itanos and Ierapytna. Leuke was an important station of sponge collecting and mainly, of the working of murex shells, from which the famous, precious and expensive purple dye was extracted; moreover, its position was strategic mainly for the ships that stopped on the south-east coasts, and as a result became a reason of conflict between the two cities. Itanos was justified in the end.
Leuke was continuously inhabited from the Early Minoan (3000-2200 B.C.) until the Early Christian period and was finally abandoned in the 4th century A.D. The very restricted human presence on the island thereafter (it was used only for cultivation and stock-breeding) greatly contributed to the preservation of the antiquities as it actually remained uninhabited, although the largest part of its surface was covered with sand.
The English admiral Th. Spratt was the first who visited the island in the middle of the 19th century and made detailed descriptions of the ancient remains he managed to locate: a temple in the south, with fragments of a marble statue, a settlement in the northern part of the island, and water cisterns in the centre. In 1903, the English archaeologists R.C. Bosanquet and Ct. Curelly conducted a survey to locate the ruins mentioned by Spratt, while in 1971 A. Leonard Jr. carried out a more thorough investigation. Systematic excavation started in 1976 by N. Papadakis of the 24th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities and is still in progress.
The most important monuments of the area are:
The Theatre. At the north-east end of Kouphonesi, opposite the Marmara islet, and at a small distance from the beach, excavations have brought to light a well preserved stone-built theatre; the cavea had twelve rows of seats and a capacity of c. 1000 persons. Part of the cavea and the stone seats are not preserved today. The orchestra, almost semicircular in shape, was paved with clay slabs. The stage building (measuring 20 x 19 m.) is destroyed in the western part, but the eastern part, the paraskenion, the logeion, the hyposkenion and the east parodos, which had a tholos roof are preserved. It seems that the theatre was severely looted and destroyed by fanatic Christians in the 4th century A.D.
The Public Baths (Balineae). The second important building of the settlement was in use from the 1st until the 4th century A.D. This bath complex, a typical Roman edifice, includes all rooms which were in use in such a building: a garden (for the rest of the customers and visitors) around which are arranged rooms; the central space – with walls preserved to a height of 4 m. – two hypocausts, saunas and changing rooms.
The Settlement. It extends to the SE of the theatre. Very characteristic is a villa with eight rooms preserved; it has an imposing propylon, kitchens, and a domestic workshop for the working of murex shells. Two of its rooms have floors lined with black and white tesserae, forming geometric patterns.
The Temple. It lies in the southern part of the island, and measures 18 x 15.70 m. It is preserved to the height of the crepis, and has a central entrance on the narrow east side, and a second, stepped entrance on the north. The temple is largely destroyed as its stones were used as building material for the construction of the light-house. Two large pieces of a colossal cult statue (more than 2.5 m. high) representing an enthroned deity were found near the NW corner of the temple.
Cisterns. Very impressive are a series of spacious tholos cisterns which provided water carried from sources with built pipes.
Caves on the west coast. They have been used as chapels and preserve engraved representations of saints, and Latin inscriptions (one recording the year 1638).

ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr/