Οι Θερμοπύλες αποτελούν ένα στενό ανάμεσα στις νοτιοανατολικές υπώρειες του όρους Καλλίδρομου και του Μαλιακού κόλπου. Η περιοχή ονομάστηκε έτσι από τις ιαματικές πηγές που υπήρχαν σε αυτή.
Η περιοχή των Θερμοπυλών υπήρξε διαχρονικά τόπος στρατηγικής σημασίας και πολεμικών συγκρούσεων, εφόσον αποτελούσε κατά την αρχαιότητα τη μοναδική από ξηρά βατή δίοδο επικοινωνίας της βόρειας με τη νότια Ελλάδα Ο αρχαιολογικός χώρος των Θερμοπυλών αποτέλεσε έναν από τους πιο σημαντικούς ιστορικούς τόπους λόγω της μάχης του 480 π.Χ., όπου οι ολιγάριθμες ελληνικές δυνάμεις αποτελούμενες από 300 Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς υπό την ηγεσία του Σπαρτιάτη βασιλιά Λεωνίδα αντιμετώπισαν τις πολυάριθμες δυνάμεις των Περσών υπό την αρχηγία του βασιλιά Ξέρξη Α’. Παρά το γεγονός ότι οι Θερμοπύλες είναι κυρίως γνωστές από αυτή την ιστορική μάχη τα ίχνη τους εντοπίζονται αιώνες πριν. Η αμφικτιονία των Θερμοπυλών υπήρξε η αρχαιότερη και ήδη από τον 8ο αιώνα είχε ως κέντρο της την πόλη Ανθήλη.
Οι ιαματικές πηγές των Θερμοπυλών ήταν αφιερωμένες στον Ηρακλή και μάλιστα στην περιοχή υπήρχαν ιερό και βωμός αφιερωμένα στον ήρωα. Πλησίον των στενών, στην κωμόπολη Ανθήλη υπήρχε οικοδόμημα για τις συνεδριάσεις της αμφικτιονίας των Θερμοπυλών. Σε αυτή μετείχαν τα ακόλουθα δωρικά φύλα: Θεσσαλοί, Βοιωτοί, Δωριείς, Ίωνες, Περραιβοί, Μάγνητες, Λοκροί, Οιταίοι, Αχαιοί, Φωκείς, Δόλοπες και Μαλιείς.
Το 480 π.Χ. η επιλογή των Θερμοπυλων ως κατάλληλος τόπος για να αντιμετωπιστεί η τεράστια περσική στρατιά υπαγορεύτηκε από το οχυρό της θέσης. Οι Πέρσες δε θα μπορούσαν να αναπτύξουν εκεί τους αναγκαίους ελιγμούς για την προώθηση τους. Μετά όμως από προδοσία του Έλληνα Εφιάλτη οι Πέρσες προωθήθηκαν στα νωτα των Ελλήνων από κατάλληλο πέρασμα που τους υποδείχτηκε. Οι Έλληνες αναγκάστηκαν να συμπτηχθούν και οι 300 Σπαρτιάτες του Λεωνίδα μαζί με 700 Θεσπιείς έπεσαν στο πεδίο της μάχης υπερασπίζοντας τα στενά των Θερμοπυλών. Οι Έλληνες έχασαν τη μάχη στη στεριά αλλά καθυστέρησαν αρκετά τις περσικές δυνάμεις και πέτυχαν την τελική νίκη εναντίον των Περσών στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Βασική πηγή πληροφοριών είναι ο ιστορικός Ηρόδοτος, ο οποίος περιγράφει τη γνωστή μάχη.
Η σημασία της μάχης των Θερμοπυλών στη συνέχιση του ελληνικού πολιτισμού, ο οποίος αποτέλεσε το θεμέλιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού, επισημάνθηκε από πολλούς ιστορικούς, μερικοί από τους οποίους αναφέρουν ότι η Ελλάδα έσωσε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Τα ιστορικά γεγονότα των Θερμοπυλών έδωσαν στο χώρο και συμβολική χροιά πέρα του καθαυτού ιστορικού γεγονότος. Η απήχηση της μάχης έως τη σημερινή εποχή σηματοδοτείται από το σύγχρονο μνημείο του Λεωνίδα και από το μνημείο των 700 νεκρών της βοιωτικής πόλης των Θεσπιών, απέναντι ακριβώς από το σημείο της ιστορικής μάχης.
Ο χώρος των Θερμοπυλών συνέχισε ωστόσο να αποτελεί και μετά τη μάχη των Θερμοπυλών πεδίο συγκρούσεων μεταξύ Ελλήνων και εισβολέων. Οι περισσότερες συγκρούσεις μεταξύ των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου έγιναν εντός των Θερμοπυλών. Εδώ έλαβε χώρα το 279 π.Χ. η μάχη των Ελλήνων εναντίον των Γαλατών και το 191 π.Χ. η μάχη κατά των Ρωμαίων.
Τα στενά των Θερμοπυλών, ένα από τα σημαντικότερα πεδία μαχών στην ελληνική αλλά και ευρωπαϊκή ιστορία διαμορφώνονταν κατά την αρχαιότητα στην ανατολική απόληξη του Καλλίδρομου όρους.. Η περιοχή αυτή έχει σε μεγάλο βαθμό αλλοιωθεί σήμερα, λόγω των συνεχών αποθέσεων του ποταμού Σπερχειού και των παραποτάμων του, Δυρά (σημ. Γοργοπόταμος), Μέλα (σημ. Μαυρονεριών) και Ασωπού, που έρεαν παράλληλα στην αρχαιότητα. Έτσι, βόρεια των παλαιών στενών έχει σχηματιστεί μια εκτεταμένη πεδιάδα, πλάτους 5 χιλ. Σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες (ιστορικός Ηρόδοτος) υπήρχαν τρία διαδοχικά στενά σε μήκος 9 χιλ. από τα ανατολικά στα δυτικά τα οποία εντοπίζονται και σήμερα.
Στην είσοδο του μεσαίου στενού υπάρχουν θερμές πηγές και παχιές θειούχες αποθέσεις, ενώ λειτουργούν έως σήμερα ιαματικά λουτρά. Ανατολικά της εισόδου στα 700 μ. υψώνεται λόφος, πάνω στον οποίο σώζονται λείψανα οχύρωσης. Η οχύρωση αυτή εκτείνεται σε μήκος 100 μ., έχει οδοντωτή κάτοψη και πλαισιώνεται από δύο τετράγωνους πύργους. Στην περιοχή αυτή πρέπει να βρισκόταν το στενότερο σημείο της διόδου. Το τείχος ταυτίζεται με το επονομαζόμενο από τον Ηρόδοτο ”φωκικό τείχος” του 6ου αι. π.Χ., το οποίο επισκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε από τους Σπαρτιάτες, ως προμαχώνας στην άμυνά τους κατά των Περσών. Πίσω από το τείχος υπήρχε κοιλάδα για τις ανάγκες του στρατοπέδου.
Απέναντι από το σύγχρονο μνημείο του Λεωνίδα, βρίσκεται χαμηλός λόφος, που έχει ταυτιστεί με τον Κολωνό, όπου διεξήχθη η τελική φάση της μάχης των Θερμοπυλών. Η μορφή του λόφου του Κολωνού, όπου έλαβε χώρα η τελική φάση της μάχης του 480 π.Χ. έχει αλλάξει ριζικά από την αρχαιότητα έως σήμερα, λόγω κατασκευής αλλεπάλληλων αμυντικών έργων στο χώρο, σε διαφόρες εποχές, γεγονός που βεβαιώνει τη σπουδαιότητά του ως στρατηγικού σημείου άμυνας. Η μικρή ανασκαφική έρευνα του 1939 στον παραπάνω λόφο απέδωσε πλήθος σιδερένιων και χάλκινων λογχών και αιχμών βελών του 5ου αι. π.Χ., πολλές από τις οποίες ανήκουν σε ανατολικούς τύπους. Σύμφωνα με την αφήγηση του Ηρόδοτου εκεί τάφηκαν οι πεσόντες της μάχης των Θερμοπυλών και προς τιμή τους στήθηκε λίθινος λέων και τρία ενεπίγραφα μνημεία. Σήμερα την κορυφή του λόφου κοσμεί αναπαράσταση του επιγράμματος του Σιμωνίδη του Κείου. Απέναντι από το λόφο του Κολωνού υπάρχει μνημείο που αναπαριστά το Λεωνίδα πάνοπλο. Το μνημείο στήθηκε εκεί τη δεκαετία του 1950 με δαπάνες Ελλήνων ομογενών. Ανεγέρθηκε μάλιστα στην κεντρική πύλη του περάσματος όπου έλαβε χώρα η τελική φάση της ιστορικής μάχης.
Από τα άλλα δύο στενά, το δυτικότερο τοποθετείται 4 χιλ. ανατολικά του Ασωπού ποταμού, νοτιότερα από την περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα η γέφυρα της Αλαμάνας. Στην ίδια περιοχή τοποθετείται η αρχαία Ανθήλη, όπου υπήρχε το ιερό της Δήμητρας Αμφικτιονίας ή Πυλαίας, που ήταν το κέντρο της αμφικτιονίας των Θερμοπυλών. Από αυτή την περιοχή ξεκινούσε η ”Ανοπαία” οδός, η οποία κατέληγε πίσω από το ανατολικό στενό και χρησιμοποιήθηκε από τον Υδάρνη και τους ”Αθανάτους” του με την καθοδήγηση του Τραχίνιου Εφιάλτη για τον κυκλωτικό ελιγμό κατά των Σπαρτιατών. Στο ανατολικότερο στενό υπήρχε η αρχαία πόλη των Αλπηνών, που καταστράφηκε από τον σεισμό του 426 π.Χ. Ένα μικρό βραχώδες έξαρμα, επονομαζόμενο ”μελάμπυγος” λίθος είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανατολικού στενού.

Ανδριάντας Λεωνίδα
Mνημείο που αναπαριστά πάνοπλο τον Λεωνίδα και στήθηκε απέναντι από τον ιστορικό λόφο του Κολωνού στη δεκαετία του 1950, με δαπάνες των ομογενών της Αμερικής, σε σχέδιο Β. Φαληρέως.
Το μνημείο ανεγέρθηκε σε ανάμνηση της μάχης των Θερμοπυλών,στην κεντρική πύλη του περάσματος, όπου διεξήχθη η τελική φάση της μάχης, όπως μαρτυρείται από την συσσώρευση σιδερένιων και χάλκινων λογχών του 5ου αιώνα π.X. στους πρόποδες του υψώματος. Στο λόφο τοποθετήθηκε από τους Αμφικτύονες προς τιμή των πεσόντων λίθινο άγαλμα λονταριού, το οποίο δε σώζεται σήμερα, με επίγραμμα του Σιμωνίδη.
Mικρής έκτασης ανασκαφική έρευνα στο λόφο του Κολωνού κατά το 1939, αποκάλυψε μικρά οχυρωματικά έργα διαφόρων περιόδων, τάφους ρωμαϊκής και βυζαντινής εποχής, και λείψανα βυζαντινών οικοδομημάτων.

Statue of Leonidas-Thermopyles,Phtiotis
The monument stands opposite the historical hill of Kolonos and represents Leonidas in full armour. It was designed by B. Phalereus, and was erected in the 1950s at the expense of Greeks living in America.
The monument was built to commemorate the battle at Thermopylae, and is located at the centre of the pass, where the final phase of the battle took place, as is attested by the accumulation at the foot of the hill of iron and bronze spearheads dated to the 5th century B.C. Members of the Amphiktyony erected on the hill a stone statue of a lion in memory of the deceased warriors, with an epigram written by Simonides, but the monument is not preserved today.
A restricted excavation on the hill of Kolonos, in 1939, revealed fortification works of several periods, Roman and Byzantine graves, and ruins of Byzantine buildings.

ΠΗΓΗ: http://odysseus.culture.gr/ Συντάκτης Έ. Καράντζαλη, αρχαιολόγος