Ο Θέρμος είναι από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Δυτικής Ελλάδος με ιδιαίτερη ιστορική βαρύτητα και πλούσια μνημειακή κληρονομιά, καθώς έχει διαπιστωθεί αδιάλειπτη ανθρώπινη δραστηριότητα από τη Μεσοελλαδική εποχή (2000-1600 π.Χ.) έως τον 2ο αι. π.Χ. Ευρισκόμενος στην καρδιά της Αιτωλίας, ΒΑ. της λίμνης Τριχωνίδας, υπήρξε το θρησκευτικό κέντρο όλων των Αιτωλών, ενώ από τον 4ο αι. π.Χ. αποτέλεσε και την πολιτική έδρα της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Ως τόπος συνάντησης των Αιτωλών απέκτησε ήδη από τον 8ο αι. π.Χ. το χαρακτήρα παναιτωλικού Ιερού, στο οποίο λατρευόταν ο θεός Απόλλων.
Στην Πρώιμη Ελληνιστική περίοδο (τέλη 4ου – αρχές 3ου αι. π.Χ.) εκτός από θρησκευτικό, μετατρέπεται και σε πολιτικό κέντρο της Αιτωλικής Συμπολιτείας με την ίδρυση των κτηρίων της πολιτικής Αγοράς. Ο δημοκρατικός – κοινοπολιτειακός χαρακτήρας της δομής της Συμπολιτείας αποτελεί ακόμη και σήμερα πρότυπο για την ομοσπονδιακή οργάνωση των περισσοτέρων σύγχρονων κρατών. Από τα πιο σημαντικά κτήρια του χώρου είναι το αψιδωτό Μέγαρο Α του προϊστορικού οικισμού, το Μέγαρο Β του οικισμού της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου και οι τρεις ναοί, του Απόλλωνος Θερμίου, του Απόλλωνος Λυσείου και της Αρτέμιδος (;) της Αρχαϊκής εποχής. Την Πρώιμη Ελληνιστική εποχή (τέλη 4ου – αρχές 3ου αι. π.Χ.) κατασκευάζονται οι τρεις μεγάλες στοές, οι δύο κρήνες και το «Βουλευτήριο», και πλέον ο χώρος της πολιτικής Αγοράς συνδέεται αρχιτεκτονικά με το χώρο των ναών, αποτελώντας εντυπωσιακό δείγμα μνημειώδους χωροταξικής οργάνωσης. Το Ιερό περιέβαλε τείχος με δεκαέξι πύργους και δύο πύλες.
Όπως μας παραδίδει ο Αχαιός ιστορικός Πολύβιος, στις στοές φυλάσσονταν αναθήματα και πολλά λάφυρα, κυρίως πανοπλίες, ενώ στα βάθρα και τις εξέδρες προ της ανατολικής στοάς είχαν στηθεί χάλκινοι ανδριάντες. Το τείχος κτίστηκε, σύμφωνα με τις επικρατέστερες θεωρίες, ίσως με την ίδρυση της Αιτωλικής Συμπολιτείας, είτε μετά την επιδρομή των Γαλατών το 279 π.Χ. ή και λίγο αργότερα, μετά τις εισβολές του Φιλίππου Ε΄, το 218 και το 206 π.Χ. Μετά τη νίκη κατά των Γαλατών το 279 π.Χ. οι Αιτωλοί έστησαν στο Ιερό ένα τρόπαιο παρόμοιο με εκείνο που είχαν αναθέσει στους Δελφούς και παρίστανε γυναικεία οπλισμένη μορφή, την προσωποποιημένη Αιτωλία, καθισμένη σε σωρό γαλατικών όπλων. Από τους ανδριάντες και τα λάφυρα σώζονται σήμερα ελάχιστα σπαράγματα, καθώς το Ιερό συλήθηκε δύο φορές από το Φίλιππο Ε΄ και το μακεδονικό στρατό. Ο Πολύβιος στο πέμπτο βιβλίο των Ιστοριών του αναφέρεται εκτενώς στη διπλή καταστροφή του Ιερού. Τέλος, το 167 π.Χ., μετά την ήττα του Περσέως από τους Ρωμαίους στη μάχη της Πύδνας και τη σταδιακή ρωμαϊκή κατάκτηση, επέρχεται η διάλυση της Αιτωλικής Συμπολιτείας και ο Θέρμος βαθμιαία εγκαταλείπεται και ερημώνεται. Στα νεώτερα χρόνια ο Θέρμος ονομαζόταν «Παλαιοπάζαρο» ή «Παζαράκι».
Η ανασκαφή της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας στον Θέρμο αποτελεί μία από τις παλαιότερες στον ελλαδικό χώρο και έχει συνδεθεί με μεγάλες μορφές Ελλήνων αρχαιολόγων. Άρχισε το 1897 από τον Έφορο Αρχαιοτήτων και καθηγητή της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Γ. Σωτηριάδη, και συνεχίστηκε από τον καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Κ. Α. Ρωμαίο, έως το 1932. Κατά τις πρώτες ανασκαφές ήλθαν στο φως τα περισσότερα μνημεία του χώρου και πλήθος ευρημάτων. Ο Ρωμαίος, αναφέρει: «όταν ποτέ ανασκαφώσι πλήρως αί στοαί καί τά άλλα κτίσματα, ο αρχαιολογικός τόπος θα αποβεί κατά την Ελλάδα μοναδικός». Η νεώτερη ανασκαφή άρχισε το 1983 και συνεχίζεται έως σήμερα από τον Ομότιμο καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ι.Α. Παπαποστόλου.
Το κατάρρυτο οροπέδιο του Θέρμου βρίσκεται σε υψόμετρο 360μ. ΒΑ. της λίμνης Τριχωνίδας σε θέση φύσει οχυρή, προστατευόμενη από τις βουνοκορφές του Παναιτωλικού όρους και των υψωμάτων της Αγριλιάς. Στο χώρο αυτό δημιουργήθηκε το Ιερό του Απόλλωνος, που απλώνεται στους πρόποδες του λόφου Μεγαλάκκος. Λόγω της στρατηγικής του θέσης χαρακτηρίζεται από τον Αχαιό ιστορικό Πολύβιο «ακρόπολις συμπάσης της Αιτωλίας». Ο φυσικός πλούτος και η κομβική του θέση στο σταυροδρόμι μεταξύ της ορεινής και της πεδινής Αιτωλίας, των εύφορων κοιλάδων και των ποταμών Ευήνου και Αχελώου, προσέφερε ιδανικές συνθήκες για την εγκατάσταση πληθυσμιακών ομάδων, ήδη από τα προϊστορικά χρόνια. Σύντομα εξελίχθηκε σε τόπο συνάντησης και συναλλαγής κοινοτήτων που αναζητούσαν την άσκηση κοινών λατρευτικών πρακτικών, κυρίως σε περιόδους κρίσεων και πολέμων.
Τα πρωιμότερα ίχνη κατοίκησης ανάγονται πριν το 1700 π.Χ. με τη μορφή ορυγμάτων ημιυπόγειων καλυβών. Λίγο αργότερα δημιουργείται μόνιμος οικισμός, ενώ από το 1500 π.Χ. η περιοχή δέχεται τις επιδράσεις του μυκηναϊκού πολιτισμού. Τα σπίτια του προϊστορικού οικισμού είναι τετράγωνα, ορθογώνια, καμπυλόγραμμα και ελλειψοειδή. Το σημαντικότερο κτήριο ήταν το Μέγαρο Α, που λειτουργούσε ως έδρα του τοπικού άρχοντα. Επίσης, η οικία β, που βρίσκεται στα ΝΑ. του ναού του Απόλλωνος Θερμίου, αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα σύνθετου προϊστορικού σπιτιού με ελλειψοειδές περίγραμμα, αποτελούμενο από τρία δωμάτια. Δύο μεγάλες καταστροφές έπληξαν τον οικισμό, η πρώτη το 1450 π.Χ, και η οριστική γύρω στο 1100/1050 π.Χ., εποχή που καταστρέφονται και τα μεγάλα μυκηναϊκά κέντρα.
Μία σημαντική εποχή αρχίζει στον Θέρμο τον 11ο αι. π.Χ με την ίδρυση του νέου οικισμού της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (11ος – 9ος αι. π.Χ.). Το μεγαλύτερο και σημαντικότερο κτήριο είναι το γνωστό Μέγαρο Β, που κτίστηκε τον 11ο αι. π.Χ. Αποκαλύφθηκε κάτω από το ναό του Απόλλωνος και σήμερα δεν είναι ορατό. Χρησιμοποιήθηκε ως αρχηγική έδρα και χώρος κοινοτικών συναθροίσεων, και ήταν επίμηκες κτήριο, με τριμερή διαίρεση και είσοδο στη νότια πλευρά. Τα πρωιμότερα ίχνη υπαίθριας λατρείας ανάγονται στον 8ο – 7ο αι. π.Χ., όταν επάνω στα ερείπια του Μεγάρου Β ιδρύεται πήλινη εστία – βωμός τέφρας για ολόκαυστες θυσίες, ανοίγονται ορύγματα που έχουν ταυτιστεί από τον ανασκαφέα με βόθρους θυσιών και προσφορών, και στο οπίσθιο μέρος του κτηρίου δημιουργείται μικρός ξυλόπλεκτος οίκος, όπου φυλάσσονταν τα αναθήματα ή τα λατρευτικά σκεύη. Στις αρχές του 7ου αι. π.Χ. τοποθετείται ελλειψοειδής σειρά δεκαοκτώ ακανόνιστων πλακών γύρω από το ερειπωμένο Μέγαρο Β, για να οριοθετήσουν το τέμενος της λατρείας με την εστία των θυσιών. Ο Θέρμος κατά τον 8ο και 7ο αι. π.Χ. φαίνεται ότι λειτουργεί ως ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα.
Ο ναός του Απόλλωνος Θερμίου κτίστηκε γύρω στο 620 π.Χ. πάνω στα ερείπια του Μεγάρου Β. Είναι δωρικός, περίπτερος με σηκό και οπισθόδομο και κατεύθυνση Β.-Ν. Η εσωτερική κιονοστοιχία ήταν ξύλινη και στήριζε τη δίρριχτη στέγη. Η περίσταση προστέθηκε στα τέλη του 6ου – α΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. Τα ορατά σήμερα ερείπια του ναού ανήκουν στην τελευταία φάση των ελληνιστικών χρόνων (τέλη 3ου – αρχές 2ου αι. π.Χ). Λίγα χρόνια μετά την κατασκευή του ναού του Απόλλωνος Θερμίου κτίζονται και δύο μικρότεροι, του Απόλλωνος Λυσείου και της Αρτέμιδος (;). Παρουσιάζουν ενδιαφέρον επίσης, δύο μικρά ιερά που έχουν εντοπιστεί στην ευρύτερη περιοχή του Θέρμου. Στο χωριό Ταξιάρχης έχουν αποκαλυφθεί τα ερείπια δύο ναών που κατασκευάστηκαν στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., ενώ στη Χρυσοβίτσα το κύριο χαρακτηριστικό του Ιερού ήταν η άσκηση υπαίθριας λατρείας κοντά σε φυσική πηγή. Η λατρεία στο Ιερό αυτό άρχισε τον 6ο αι.π.Χ. και διήρκησε έως τα ρωμαϊκά χρόνια.
Τέλος, η αγορά του Θέρμου περιλαμβάνει τρεις στοές, το «Βουλευτήριο» και δύο κρήνες. Οι στοές είναι από τις μεγαλύτερες και ανάμεσα στις δύο εξ’ αυτών διαμορφώνεται η «πλατεία οδός», όπου σώζεται πληθώρα βάθρων και εξεδρών, επάνω στις οποίες ήταν στημένοι οι χάλκινοι ανδριάντες. Στα ανατολικά της κρήνης έχουν αποκαλυφθεί πολλές λίθινες βάσεις διαφόρων σχημάτων, γεγονός που αποδεικνύει ότι ο χώρος είχε χρησιμοποιηθεί για την ανάρτηση των λίθινων ενεπίγραφων στηλών, στις οποίες αναγράφονταν κυρίως τα ψηφίσματα του Κοινού των Αιτωλών.
Thermo, Etoloakarnania
Important ancient sanctuary that suffered two severe damages in 218 B.C. and in 206 B.C. by king Philip V of Macedonia
The first excavations on the site were conducted by G. Soteriadis in the years 1897-1908 and continued by K. Rhomaios in 1912-1932. Work was resumed in 1983 and is still in progress.
The most important monuments of the area are:
Prehistoric buildings. Elliptical and rectangular buildings, Megaron A and Megaron B. The two latter are currently under study and their date and function remain problematic.
Temple of Apollo Thermios: It is situated in the northeast part of the sanctuary. Two main architectural phases are distinguished: the Archaic building, with rich terracotta decoration, and a second structure, dated to the 3rd century B.C.
East and West Stoas: They belong to an architectural type characteristic of northwest Greece. Platforms and stelae with honorary decrees were erected in front of the East Stoa .
“Bouleuterion”: Rectangular building with a colonnade (prostasis) on the north side. It was located in the southeast part of the precinct.
Fountain: It was built to the north of the West Stoa, and was shaped as a rectangular cistern with a semicircular platform on the east side.
ΠΗΓΗ: http://odysseus.culture.gr/ Συντάκτης Δρ. Ολυμπία Βικάτου, αρχαιολόγος – Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Αιτ/νίας και Λευκάδος
Greek