Στην εύφορη πεδιάδα, που πλαισιώνεται από τους λόφους Βουδόχη στα δυτικά και Ζερβούνι στα ανατολικά, νοτιοδυτικά της Χαλκίδας και απέναντι από τον αττικό Ωρωπό, βρίσκεται η Ερέτρια, η «κωπηλάτις πόλις» των αρχαίων (αφού το όνομά της προέρχεται από το ρήμα ερέττω, δηλαδή κωπηλατώ). Η Ερέτρια ήταν σπουδαία ναυτική δύναμη της Ελλάδας ήδη από τον 8ο αι. π.Χ., με πολλές αποικίες στις ακτές του Αιγαίου, στα νησιά και στη Μεγάλη Ελλάδα.
Τα αρχαιότερα ίχνη κατοίκησης στην περιοχή χρονολογούνται στα τέλη της νεολιθικής εποχής και περιορίζονται μόνο σε θραύσματα κεραμικής, που δε σχετίζονται με οικοδομικά λείψανα, αλλά δείχνουν επαφές των κατοίκων της περιοχής με το Αιγαίο και το Βορρά. Κατά την πρωτοελλαδική και μεσοελλαδική περίοδο ο οικισμός, από τον οποίο σώζονται ελάχιστα οικοδομικά λείψανα, αναπτύχθηκε στην περιοχή μεταξύ του ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα και της αγοράς της μεταγενέστερης πόλης, αλλά και επάνω στην ακρόπολη. Σημαντικό εύρημα αποτελεί ένας κεραμικός κλίβανος, που αποδεικνύει την ύπαρξη βιοτεχνικών εγκαταστάσεων μέσα στον οικισμό. Τα λιγοστά ευρήματα των μυκηναϊκών χρόνων υποδεικνύουν το υψηλό βιοτικό επίπεδο των κατοίκων, που επιβεβαιώνεται και από την αναφορά των Ερετριέων στον κατάλογο νηών του Ομήρου, αν και δεν φαίνεται ότι στην περίοδο αυτή η Ερέτρια ήταν σημαντικό κέντρο.
Από τον 8ο αι. π.Χ. η Ερέτρια άρχισε να αποκτά αστικό χαρακτήρα. Η μυκηναϊκή οχυρωμένη ακρόπολη χρησιμοποιήθηκε για την εγκατάσταση των ιερών και ο κεντρικός πυρήνας της πόλης μεταφέρθηκε στην αγορά, που βρισκόταν νοτιότερα. Η Ερέτρια συμμετείχε ενεργά στον Α΄ αποικισμό των Ελλήνων, ιδρύοντας αποικίες στο Βορρά (Παντικάπαιον και Φαναγόρεια στην Κριμαία), αλλά και στη Δύση (ίδρυση των Πιθηκουσών στην Ιταλία και εποικισμός της Κέρκυρας) και εξελίχθηκε σε σημαντικό εμπορικό κέντρο, που είχε επαφές με την ανατολική Μεσόγειο, όπως δείχνει η ερετριακή κεραμική που βρέθηκε στις ακτές της Μικράς Ασίας, στις συροφοινικικές ακτές και στην Κύπρο. Η επέκταση της Ερέτριας προς όλες τις κατευθύνσεις ανησύχησε τη Χαλκίδα, και οδήγησε τις δύο πόλεις στο γνωστό Ληλάντιο πόλεμο (Ηρόδ., 5.99 και Θουκ., 1.15.3).
Παρά την κακή έκβαση του Ληλαντίου πολέμου, η άνθηση της πόλης συνεχίσθηκε και στην αρχαϊκή περίοδο και η Ερέτρια συμμετείχε ενεργά και στο Β΄ αποικισμό. Στο γ΄ τέταρτο του 6ου αι. π.Χ. έκοψε δικά της νομίσματα, ενώ στα τέλη του 6ου αι. το πολίτευμά της έγινε δημοκρατικό και η ανάπτυξή της γνώρισε νέα ώθηση. Το 494 π.Χ. βοήθησε τη Μίλητο στην εξέγερσή της εναντίον των Περσών (Ηρόδ., 6.99, 7.101, Στράβ. 3.448.5, Παυσ., 7.10.2), γεγονός που οδήγησε στην καταστροφή της από τους Δάτη και Αταφέρτη τέσσερα χρόνια αργότερα, το 490 π.Χ. Έλαβε μέρος στο πλευρό των Ελλήνων στη ναυμαχία του Αρτεμισίου και στις συγκρούσεις της Σαλαμίνας και των Πλαταιών. Συμμετείχε στην Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία, αλλά το 411 π.Χ. αποτίναξε την αθηναϊκή ηγεμονία και ανέκαμψε οικονομικά. Τότε ενισχύθηκε το τείχος που προστάτευε την πόλη, οικοδομήθηκαν νέες κατοικίες και μεγαλοπρεπή δημόσια κτίσματα, όπως η δυτική πύλη και το θέατρο. Κατά τον 4ο αι. π.Χ. η πόλη κυβερνήθηκε από τυράννους, που άλλοτε ακολουθούσαν φιλοαθηναϊκή και άλλοτε φιλοθηβαϊκή πολιτική.
Το 338 π.Χ. μετά την μάχη της Χαιρώνειας η Ερέτρια βρέθηκε υπό την κυριαρχία των Μακεδόνων και στην πόλη ξεκίνησε μια νέα περίοδος άνθησης, οικονομικής και πολιτιστικής. Τα τείχη επισκευάσθηκαν και διευρύνθηκαν, κτίσθηκαν πολλά ιδιωτικά και δημόσια κτήρια, αναπτύχθηκαν εργαστήρια κοροπλαστικής και το θέατρο απέκτησε την τελική του μορφή. Τότε οικοδομήθηκαν το άνω γυμνάσιο και το στάδιο, καθώς και ακόμη ένα γυμνάσιο ή παλαίστρα κοντά στο λιμάνι, που πιθανόν περιλάμβανε και ναό της Ειλειθυίας. Η αγορά πλαισιώθηκε από στοές στις τέσσερις πλευρές της και εμπλουτίσθηκε με πλήθος μνημείων, με κυριότερο τη θόλο, ιερά και κρηναία κτίσματα. Στην Ερέτρια έζησαν ο ζωγράφος Φιλόξενος, που φιλοτέχνησε τον ζωγραφικό πίνακα με τη μάχη της Ισσού, ο τραγικός ποιητής Αχαιός, ο φιλόσοφος Μενέδημος, ιδρυτής της Ερετριακής Σχολής, ενώ εδώ διέμειναν για ένα διάστημα και οι Μακεδόνες βασιλείς Κάσσανδρος, Δημήτριος Πολιορκητής και Αντίγονος Γονατάς. Το 198 π.Χ. η πόλη κυριεύθηκε και καταστράφηκε από τους Ρωμαίους και από τότε ξεκίνησε η παρακμή της. Το 87 π.Χ. συμμάχησε με το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη εναντίον των Ρωμαίων, οι οποίοι την κατέστρεψαν για δεύτερη φορά ένα χρόνο αργότερα. Η πόλη εγκαταλείφθηκε και σταδιακά ερημώθηκε.
Πληροφορίες για την αρχαία Ερέτρια στα νεότερα χρόνια έδωσε πρώτος ο Κυριακός από την Αγκώνα το 1436, ο οποίος σχεδίασε τις αρχαιότητες του χώρου. Αργότερα και άλλοι ξένοι περιηγητές επισκέφθηκαν την περιοχή και έδωσαν πληροφορίες για την αρχαία πόλη (Coronelli, W.M. Leake, R. Cockerell, L. Ross). Οι πρώτες ανασκαφές στο χώρο έγιναν από το Χρ. Τσούντα το 1885 και από την Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή κατά την περίοδο 1891-1895. Ο Κ. Κουρουνιώτης και λίγο αργότερα ο Ι. Παπαδάκης συνέχισαν την ανασκαφική έρευνα, ενώ από τις αρχές του 20ού αιώνα τις ανασκαφές ανέλαβαν η Αρχαιολογική Υπηρεσία και η Αρχαιολογική Εταιρεία. Από το 1962 το δυτικό τομέα της πόλης με το ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα ανασκάπτει η Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή.
Τα ερείπια της αρχαίας Ερέτριας σώζονται διάσπαρτα κάτω από τη σύγχρονη πόλη, σε όλη την έκταση που φθάνει από την ακτή έως το λόφο στα βόρεια, όπου βρισκόταν ακρόπολη. Η πόλη προστατευόταν από ισχυρό τείχος, που οικοδομήθηκε στην αρχαϊκή εποχή και επισκευάσθηκε τον 4ο αι. π.Χ. Ξεκινούσε από την ακρόπολη και έφθανε ως το λιμάνι, ορίζοντας μία έκταση σχεδόν ορθογώνια σε κάτοψη και είχε μήκος περίπου 4.000 μ. Το δυτικό του σκέλος βρισκόταν λίγο πριν από το χείμαρρο που κυλούσε στο δυτικό άκρο της πόλης και στην προέκτασή του υπήρχε λιμενοβραχίονας, που σήμερα είναι κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Το ανατολικό τείχος επίσης έφθανε έως την ακτή και κατέληγε σε φυσικό λιμενοβραχίονα, ενώ κατά μήκος της ακτής τα δύο σκέλη ενώνονταν με το παράκτιο τείχος. Στον περίβολο ανοίγονταν δύο κύριες πύλες, μία στη δυτική πλευρά και μία στην ανατολική. Η δυτική πύλη ήταν η παλαιότερη και σημαντικότερη της πόλης, που είχε κατασκευασθεί επάνω από το χείμαρρο, μαζί με γέφυρα.
Ο χώρος μέσα στο τείχος είχε διαμορφωθεί σε τρεις συνοικίες, την ανατολική, τη δυτική και τη βόρεια, που χωρίζονταν από δύο κύριες οδικές αρτηρίες. Ο ένας δρόμος, με κατεύθυνση Α-Δ ένωνε τις δύο πύλες, που ανοίγονταν στο ανατολικό και στο δυτικό τείχος, ενώ ο δεύτερος ξεκινούσε περίπου από το μέσο του πρώτου και οδηγούσε νότια, στο ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα, που δέσποζε στον πυρήνα της πόλης. Νότια του ναού υπήρχε η πλατεία της αρχαίας αγοράς, με στοές, καταστήματα, τη θόλο -ένα εντυπωσιακό κυκλικό οικοδόμημα-, κρήνες και ιερά. Ακριβώς δίπλα στο νότιο, παράκτιο τείχος υπήρχαν λουτρά του 3ου αι. π.Χ., εργαστήρια, αποθήκες και νεώρια, ενώ στο νοτιοδυτικό άκρο της πόλης, δίπλα στο λιμάνι, βρισκόταν ο ναός της Ίσιδας και το κάτω γυμνάσιο ή παλαίστρα, κτίσματα του 4ου αι. π.Χ., που επισκευάσθηκαν μετά το 198 π.Χ.
Στους πρόποδες του λόφου της ακρόπολης, δίπλα στη δυτική πύλη, είχε διαμορφωθεί στους γεωμετρικούς, κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους η δυτική συνοικία. Κατά μήκος του δυτικού τείχους, νότια της πύλης, σώζονται μεγαλοπρεπή οικοδομήματα, όπως το ηρώο, με πλούσιες ταφές των γεωμετρικών χρόνων, τα ανάκτορα Ι και ΙΙ, μεγαλοπρεπείς κατοικίες που κατασκευάσθηκαν τον 4ο αι. π.Χ., και ένα ιερό του 5ου αι. π.Χ. Βόρεια της πύλης και του δρόμου βρίσκεται ο ναός του Διονύσου και το θέατρο, το πιο εντυπωσιακό μνημείο της πόλης, που κτίσθηκε τον 5ο αι. π.Χ. και τελειοποιήθηκε τον 4ο αι. π.Χ. Ανατολικά του θεάτρου βρίσκεται το άνω γυμνάσιο, που οικοδομήθηκε στην υστεροκλασική περίοδο και επισκευάσθηκε μετά το 198 π.Χ., και το στάδιο, η θέση του οποίου είναι γνωστή από επιγραφές και μαρτυρίες περιηγητών. Ακόμη βορειότερα, στην πλαγιά του λόφου, βρισκόταν το Θεσμοφόριο του 3ου αι. π.Χ. και ο ναός της Αρτέμιδος, που ήταν αρχαιότερος, αλλά εξακολούθησε να χρησιμοποιείται μέχρι τον 3ο αι. π.Χ.
Ανατολικότερα, στη διασταύρωση της εγκάρσιας οδού με άλλη, που οδηγούσε στο ναό, σώζονται τα ερείπια της περίφημης «οικίας με τα μωσαϊκά», του 4ου αι. π.Χ., που αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα των ερετριακών σπιτιών και είναι από τα καλύτερα διατηρημένα, ενώ λίγο νοτιότερα, στην κεντρική συνοικία διακρίνονται οικιστικές φάσεις της γεωμετρικής και ελληνιστικής εποχής, καθώς και τμήμα κυκλικού οικοδομήματος με βωμό, ίσως του Ηρακλή. Στο σημείο αυτό σώζεται και τμήμα ισχυρού τείχους, που χρησιμοποιήθηκε για μικρό χρονικό διάστημα (800-700 π.Χ.) και όριζε τη βόρεια και βορειοδυτική πλευρά του οικισμού. Η περιοχή χρησιμοποιήθηκε και στα ελληνιστικά χρόνια, παράλληλα με τη δυτική συνοικία, και μέχρι τα ρωμαϊκά.
Έξω από τα τείχη της πόλης βρίσκονταν τα νεκροταφεία, αυτό των αρχαϊκών χρόνων δυτικά και το δεύτερο ανατολικά. Οι ταφές (καύσεις και κανονικές ταφές) γίνονταν σε λίθινες και μαρμάρινες σαρκοφάγους, αλλά και σε κεραμοσκεπείς τάφους.

Eretria, Evia
The city of Eretria lies northwest of Chalkis, across from Attic Oropos, in the fertile plain surrounded by the hills of Voudochi to the west and Zervouni to the east. Eretria, the ‘rowing city’ of the ancient Greeks, named after the verb eretto (=to row), was a great naval force, which had a number of colonies on the coasts of the Aegean, on various islands, and in Italy, since the eighth century BC.
Pottery sherds of the end of the Neolithic period, although not related to specific architectural remains, indicate that the site was inhabited during that period and that it had contacts with the Aegean and the North. In the Early and Middle Helladic periods, the settlement developed in the area between the temple of Apollo Daphnephoros and the agora of the later city, and on the acropolis. The few architectural remains of this early town include a pottery kiln, which demonstrates that industrial activities took place within the settlement. Although limited in number, the finds from the Mycenaean levels suggest a high living standard, confirming references on the Eretrians by Homer in his Catalogue of Ships (Iliad). Even so, Eretria was probably not a major urban centre during this period.
Eretria began to develop a more urban character from the eighth century BC. Temples were established inside the Mycenaean fortified acropolis, and the town’s main nucleus was moved to the agora, further south. Eretria participated actively in the first Greek colonization, founding colonies in the North (Pantikapaion and Phanagoreia in the Crimea) and West (Pithikouses in Italy, colonization of Corfu). It also became a major commercial centre with contacts throughout the eastern Mediterranean, as demonstrated by the discovery of Eretrian pottery on the shores of Asia Minor, Syria, and Lebanon, and in Cyprus. Eretria’s rapid expansion worried the city of Chalkis, leading the two cities to the so-called Lilantine war (Herodotus 5.99, Thucydides 1.15.3).
Despite the war’s negative outcome for Eretria, the city continued to thrive in the Archaic period and participated actively in the second colonization period. Eretria minted its own coins in the last quarter of the sixth century BC and became a democratic state at the end of the sixth century BC. It helped Miletus’s revolt against the Persians in 494 BC (Herodotus 6.99, 7.101; Stabo 3.448.5; Pausanias 7.10.2); as a result Miletus was destroyed by Datis and Artaphenes four years later, in 490 BC. The Eretrians fought alongside the Greeks in the naval battle off Artemision and participated in the battles of Salamis and Plataiai. Although initially involved in the First Athenian League, Eretria fought against Athenian hegemony in 411 BC and subsequently thrived economically. It is during this period that the city’s fortification wall was strengthened and that new houses and grand public buildings, such as the west gate and theatre, were built. During the fourth century BC, the city was governed by tyrants who invariably sided with either Athens or Thebes.
After the battle of Cheroneia, in 338 BC, Eretria found itself under Macedonian dominion and a new period of economical and cultural prosperity began. The city walls were repaired and extended, new private and public buildings were erected, terracotta workshops were established, and the theatre acquired its final form. The stadium and upper gymnasium were built during this period, together with a second gymnasium or palaestra, which probably included a temple of goddess Eileithea (protector of childbirth), near the port. Stoas were erected along the four sides of the agora, and several monuments (the Tholos being the most noteworthy of these), temples and fountain houses, adorned it. Philoxenos, painter of the panel depicting the battle of Issos, the dramatist Achaios, and the philosopher Menedemos, founder of the Eretrian School, all lived in Eretria. The Macedonian kings Kassandros, Demetrios Poliorketis, and Antigonos Gonatas also spent time in the city. The Romans conquered and destroyed Eretria in 198 BC, which marked the beginning of the city’s decline. In 87 BC, Eretria sided with Mithridates, King of Pontus, against the Romans, who destroyed the city for the second time a year later. The city was subsequently abandoned.
Cyriac of Ancona provided the earliest modern account and sketches of ancient Eretria in 1436. Several other early travellers, including Vincenzo Coronelli, William Martin Leake, Charles Robert Cockerell, and Ludwig Ross, visited the area and provided information on the ancient city. The site was first excavated by Christos Tsountas in 1885, followed by the American School of Classical Studies at Athens in 1891-1895. Konstantinos Kourouniotis and, later, I. Papadakis continued the excavations, before the Archaeological Service and the Archaeological Society of Athens took over in the early twentieth century. The Swiss Archaeological School at Athens have excavated the city’s west sector, where the temple of Apollo Daphnephoros lies, since 1962.
The ruins of ancient Eretria are dispersed beneath the modern city and extend from the shore to the hill in the north, where the acropolis once stood. A fortification wall built in the Archaic period and repaired in the fourth century BC protected the city. The wall, approximately four kilometres long, began on the acropolis and extended down to the port forming a rough rectangle. Its west section lined the rivulet that marked the western city limits and projected into the sea forming a jetty, now preserved underwater. The wall’s east section also projected into the sea forming a natural jetty. These east and west jetties were connected by a coastal fortification wall. The two main city gates were located on the wall’s west and east sections. The west gate, the city’s earliest and most important gate, was built over the rivulet together with a bridge.
Within the wall were the three city quarters (east, west, and north), separated form one another by two main roads. The first road connected the east and west gates, dividing the city longitudinally; the second road began at approximately the middle of the first road and crossed the city in a north-south direction, leading to the temple of Apollo Daphnephoros, which dominated the city centre. South of the temple was the ancient agora with its stoas, shops, tholos (an impressive circular building), springs, and temples. Along the south coastal fortification wall are bathhouses of the third century BC, workshops, warehouses, and dockyards. Finally, the temple of Isis and the lower gymnasium or palaestra, both buildings of the fourth century BC, repaired after 198 BC, are located near the port, in the south-west corner of the city.
The city’s west quarter developed at the foot of the acropolis’ hill, next to the west gate, during the Geometric, Classical, and Hellenistic periods. A number of grand buildings, including a heroon with rich burials of the Geometric period, Palaces I and II, several grand residences of the fourth century BC, and a temple of the fifth century BC survive along the west wall, south of the gate. The temple of Dionysus and the theatre, Eretria’s most impressive monument, built in the fifth century and completed in the fourth century BC, stand north of the gate. East of the theatre is the upper gymnasium, built in the Late Classical period and repaired after 198 BC, and nearby was the stadium, whose location is known from inscriptions and travelers’ descriptions. The Thesmophorion, or temple of Demeter Thesmophoros, built in the third century BC, and the temple of Artemis, an earlier building, which remained in use until the third century BC, stood on the slope of the hill further north.
The remains of the famous House of the Mosaics can be seen near the intersection of the two main streets. This well-preserved house, a typical example of Eretrian architecture, dates from the fourth century BC. Buildings of the Geometric and Hellenistic periods, and part of a circular structure with an altar, probably dedicated to Hercules, survive a little further south near the city centre. Part of a fortification wall used for a short time period (800-700 BC) to define the north and northwest limits of the settlement stands in the same area. This quarter was also inhabited in the Hellenistic period, along with the west quarter, and until the Roman period.
Eretria’s two cemeteries were located outside the city walls, the Archaic cemetery to the west and the later one to the east. The burials (cremations and inhumations) were placed inside stone or marble sarcophagi and tile-covered graves.

ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr/
https://www.efaeuv.gr/