Στις βορειοδυτικές υπώρειες της Ίδης, σε υψόμετρο 380 μ. περίπου, και σε απόσταση 30 χιλ. νότια του Ρεθύμνου βρίσκεται η αρχαία πόλη Ελεύθερνα. Σήμερα σώζονται ερείπια από διάφορες ιστορικές περιόδους της ζωής της αρχαίας Ελεύθερνας. Σύμφωνα με την παράδοση είχε πάρει το όνομα της από τον Ελευθερέα, έναν από τους Κουρήτες ή από το επίθετο της Δήμητρος Ελευθούς. Στο λόφο Νησί που αποτελεί έναν από του κύριους πυρήνες της αρχαίας πόλης μαζί με το λόφο Πυργί υπάρχει συνοικία που άκμασε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους.
Τον 3ο αι. π.Χ. η Ελεύθερνα πολεμούσε εναντίον των Ροδίων και των συμμάχων τους Κνωσίων. Όταν το 220 π.Χ. οι κρητικές πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους η Ελεύθερνα στάθηκε στο πλευρό της Κνωσού. Με πολιορκία όμως των αντιπάλων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει αυτή τη συμμαχία. Το 68 π.Χ. όταν ο Μέτελλος έκανε επίθεση στην Ελεύθερνα, η πόλη κατόρθωσε να αντισταθεί για αρκετό καιρό στην πολιορκία των Ρωμαίων λόγω του οχυρού της θέσης της αλλά τελικά κυριεύτηκε μετά από προδοσία.
Από την πόλη Ελεύθερνα κατάγονταν ο ποιητής Λίνος, ο φιλόσοφος Διογένης, ο λυρικός ποιητής Αμήτωρ και ο γλύπτης Τιμοχάρης.
Ανασκαφική έρευνα διενεργήθηκε στον αρχαιολογικό χώρο το 1929 από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή, υπό τη διεύθυνση του H. Payne και είχε μικρή χρονική διάρκεια. Συστηματικές ανασκαφές που πραγματοποιούνται από το 1985 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, έφεραν στο φως σπουδαία αρχαιολογικά λείψανα, που δίνουν την εικόνα της αρχαίας πόλης, κυρίως από τους γεωμετρικούς έως τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, χωρίς ωστόσο να λείπουν τα στοιχεία της αδιάκοπης χρήσης του χώρου από τα πρωτομινωικά έως και τα νεώτερα χρόνια.
Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελεύθερνας της Κρήτης εκτείνεται σε ευρεία περιοχή, αλλά οι κύριοι πυρήνες της αρχαίας πόλης βρίσκονται στους λόφους Νησί και Πυργί, που ανήκουν στους οικισμούς Ελεύθερνας και Αρχαίας Ελεύθερνας. Σήμερα στην ανατολική πλευρά του λόφου Πυργί τα κύρια λείψανα αποτελούν οι ελληνιστικοί αναλημματικοί τοίχοι, ερείπια από ρωμαϊκά οικοδομήματα και μια παλαιοχριστιανική βασιλική. Στη θέση όρθια Πέτρα βρέθηκε νεκροταφείο υστερογεωμετρικών – αρχαϊκών χρόνων. Κάτω από τμήμα του νεκροταφείου έχει καλυφτεί ρωμαϊκή κτιριακή φάση. Στη θέση Νησί βρίσκονται τα ερείπια συνοικίας ελληνιστικών χρόνων.
Στις ανατολικές υπώρειες του λόφου Πυργί, στη θέση Κατσίβελος, έχουν αποκαλυφτεί τα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, που χρονολογείται, σύμφωνα με την ιδρυτική επιγραφή, στο 430-450 μ.Χ. και καταστράφηκε τον 7ο αι. μ.Χ. Η βασιλική είχε θεμελιωθεί εν μέρει πάνω στα ερείπια ελληνιστικού ιερού, που ήταν σε χρήση και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους.
Στα ερείπια του ιερού και της βασιλικής, όπως και στον περιβάλλοντα χώρο, έχουν ανασκαφτεί συνολικά 42 κεραμοσκεπείς και κιβωτιόσχημοι τάφοι του 6ου και 7ου αιώνα. Επίσης, έχουν ερευνηθεί τρεις ρωμαϊκές οικίες που καταστράφηκαν από τον ισχυρό σεισμό του 370 μ.Χ., ρωμαϊκό βαλανείο με δύο υπόκαυστα, λιθόστρωτος δρόμος καθώς και μεγάλων διαστάσεων δημόσιο πιθανόν οικοδόμημα ελληνιστικών χρόνων (2ος – 1ος αι. π.Χ.), που χρησιμοποιήθηκε και κατά τη ρωμαϊκή περίοδο (1ος – 2ος αι. μ.Χ.).
Σε ένα πλάτωμα της κορυφής στο βόρειο τμήμα του λόφου Πυργί, όπου τοποθετείται ο διαχρονικός πυρήνας της αρχαίας πόλης, η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε οικοδομικά λείψανα, τα οποία χρονολογούνται κυρίως στους ρωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους.
Στη δυτική πλαγιά του λόφου Πυργί ήρθαν στο φως τα λείψανα νεκροταφείου, το οποίο χρονολογείται από τους ύστερους πρωτογεωμετρικούς (870/850 π.Χ.) έως τους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους (600 π.Χ.). Έχουν διαπιστωθεί διαφορετικές ταφικές πρακτικές, ”ανοιχτές” ταφές και καύσεις, ενώ δε λείπουν και οι αρχιτεκτονικές κατασκευές (περίβολοι, ταφικά περιφράγματα, υπέργεια μνημεία).
Στη θέση Νησί η έρευνα έφερε στο φως μία συνοικία που αναπτύχθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους και εγκαταλείφτηκε στην αρχή της ρωμαϊκής περιόδου. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε κάθε κατοικία αντιστοιχούσε μία στέρνα για την κάλυψη των υδρευτικών αναγκών. Στην ίδια θέση εντοπίστηκε και ορθογώνιος περίβολος με πεντάστυλο πρόπυλο δωρικού ρυθμού που κατασκευάστηκε στους κλασικούς χρόνους (400 π.Χ.).
Εκτός από τα λείψανα που αποκαλύφτηκαν κατά τις αρχαιολογικές έρευνες, στην περιοχή έχουν εντοπιστεί αρκετές θέσεις στις οποίες διατηρούνται ορατά αρχαιολογικά λείψανα ή μεμονωμένα μνημεία.
Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν, τμήμα οχυρωματικού πύργου στην κορυφή του λόφου Πυργί, με χρήση από τους ελληνιστικούς έως και τους βυζαντινούς χρόνους, καθώς και γέφυρα ελληνιστικών χρόνων βόρεια του λόφου Πυργί.
Eleutherna, Rethimno
Ancient Eleutherna, the birthplace of the poet Linos, of the philosopher Diogenes, of the tragic poet Ametor, and of the sculptor Timochares, is located on the northwest foot of Mount Ida, approximately thirty kilometres south of Rethymnon, at 380 metres above sea level. The city was allegedly named after Eleuthereas, one of the Kouretes, or after Demeter Eleuthous. The city’s excavated remains belong to various periods. A thriving Hellenistic settlement has been identified on the Nisi hill, which was one of the city’s nuclei, together with the Pyrgi hill.
Eleutherna fought against Rhodes and its ally Knossos in the third century BC, but sided with Knossos against other Cretan cities in 220 BC. It was besieged and conquered, however, and forced out of its alliance. Thanks to its naturally fortified location, the city successfully resisted Quintus Caecilius Metellus’s attack in 68 BC, until betrayal led to its conquest.
Humphrey Payne of the British School at Athens excavated at Eleutherna in 1929. Systematic excavations by the University of Crete began in 1985, revealing important archaeological remains dating from the Geometric until the Early Byzantine period and evidence for continuous occupation from the Early Minoan period until recent times.
The archaeological site of Eleutherna, Crete, covers a vast area, which includes the Nisi and Pyrgi hills in the modern villages of Eleutherna and Ancient Eleutherna respectively. Hellenistic retaining walls, the remains of a Roman settlement, and an Early Christian basilica were excavated at Katsivelos, at the east foot of Pyrgi hill, and a Late Geometric/Archaic cemetery, which is partly covered by a Roman building, was revealed at Orthi Petra, on Pyrgi’s west slopes. The remains of a Hellenistic settlement were identified on Nisi.
According to a dedicatory inscription, the Early Christian basilica at Katsivelos was built in 430-450 AD and dedicated to the Archangel Michael. The basilica was founded on the ruins of a Hellenistic sanctuary, which remained in use in the Imperial period, and was destroyed in the seventh century AD. Forty-two tile and cist graves of the sixth and seventh centuries were identified inside and around the temple and the basilica. West of the basilica are the remains of three Roman houses, which were destroyed by an earthquake in 370 BC, a Roman bathhouse with two hypocausts, a paved road, and a large, possibly public building of the Hellenistic (second-first centuries BC) and Roman (first century BC-second century AD) periods.
Architectural remains primarily of the Roman and Late Roman periods were also revealed on the northern plateau of Pyrgi hill, where the ancient city’s nucleus is believed to have been always located. At Orthi Petra, on the west slope of Pyrgi hill, is the late Early Geometric – early Archaic (870/850-600 BC) cemetery, which features different burial practices (open burials, cremations) and various architectural constructions (enclosures, grave courts, monuments).
Research at Nisi hill revealed a settlement of the Hellenistic period, which was abandoned at the beginning of the Roman period. A characteristic feature of the settlement is that each residence had its own water cistern to ensure its water supply. A rectangular enclosure with a pentastyle Doric propylon of the Classical period (400 BC) was also discovered in this area.
Other archaeological remains and isolated monuments have been identified in the area, but not excavated. Among these, the tower at the top of Pyrgi hill, which was used from the Hellenistic until the Byzantine period, and the Hellenistic bridge north of Pyrgi hill are particularly noteworthy.
ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr Βάννα Νινιού – Κινδελή, αρχαιολόγος- Αγγελική Τσίγκου, αρχαιολόγος -Ελένη Μαθιουδάκη, αρχαιολόγο
Greek