Στον επιβλητικό, βραχώδη και απόκρημνο κωνικό λόφο Καστρί, που δεσπόζει στην πεδιάδα κοντά στη λίμνη του Δύστου, ιδρύθηκε κατά την αρχαιότητα ο ομώνυμος οικισμός. Η θέση του Δύστου στην ενδοχώρα της Εύβοιας, σε μικρή απόσταση από τα παράλια, ευνόησε τις χερσαίες και θαλάσσιες επαφές του με την υπόλοιπη Εύβοια και με τα παράλια της Αττικής. Το επίνειο του Αργυρού (σήμερα Πόρτο Μπούφαλο), που συνδεόταν με τον οικισμό με αμαξήλατο δρόμο, ήταν το κοντινότερο αγκυροβόλιο, που πρόσφερε ασφαλές καταφύγιο για τα πλοία. Η αναφορά «Δύστος: πόλις Ευβοίας» στα Φιλιππικά του Θεόπομπου, που σώζεται από το συγγραφέα Στέφανο Βυζάντιο, αποτελεί τη μοναδική φιλολογική μαρτυρία για την αρχαία πόλη. Σύμφωνα με την αρχαία γραμματολογία η λέξη «δύστος» δηλώνει το δυστυχισμένο, ενώ πρόσφατα διατυπώθηκε η θεωρία ότι το τοπωνύμιο πιθανόν να προέρχεται από κάποια κατάδυση ή καταβύθιση, που συνέβη στην περιοχή και παραπέμπει σε αντίστοιχο γεωλογικό φαινόμενο.
Οι όχθες της λίμνης του Δύστου αποτέλεσαν από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους ιδεώδη τόπο για την ίδρυση οικιστικών πυρήνων. Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης στο χώρο ανάγονται στη νεολιθική εποχή, όπως δείχνει η εύρεση λεπίδων οψιανού και οστράκων νεολιθικών αγγείων. Πολλούς αιώνες αργότερα στο λόφο ιδρύθηκε ο οργανωμένος οικισμός, που υπήρχε ήδη από την αρχαϊκή, αλλά άκμασε στην κλασική και ελληνιστική περίοδο. Στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. ο δήμος του Δύστου είναι πιθανό να έπαιξε κάποιο ρόλο, όταν ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας προσπάθησε να ελέγξει την πολιτική κατάσταση στην Εύβοια, υποκινώντας στην Ερέτρια εξέγερση κατά του ολιγαρχικού άρχοντα Πλουτάρχου. Κατά τον 4ο αι. π.Χ. ο οικισμός του Δύστου οχυρώθηκε με ισχυρό τείχος, ενώ η κορυφή του λόφου προστατεύθηκε και με δεύτερο οχυρωματικό περίβολο.
Ένα ψηφισματικό ανάγλυφο της ίδιας περιόδου, που αναφέρεται στην αποξήρανση της λίμνης των Πτεχών, η οποία πιθανότατα να ταυτίζεται με τη λίμνη του Δύστου, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι οι πρώτες προσπάθειες για την αποξήρανσή της ανάγονται στην εποχή αυτή. Η ενεπίγραφη στήλη, που κατά την αρχαιότητα ήταν στημένη στο ιερό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα στην Ερέτρια, βρέθηκε στη Χαλκίδα στην πλατεία Τζαμιού (πρώην Πλατεία Φυλακών) το 1860 και σήμερα φυλάσσεται στο Επιγραφικό Μουσείο Αθηνών. Το ανώτερο τμήμα της διακοσμείται με ανάγλυφη παράσταση, στην οποία σώζονται τα ίχνη δύο μορφών, της Αρτέμιδος και της Λητούς, και στο κείμενό της αναφέρεται η σύμβαση αποξήρανσης της λίμνης, μεταξύ του Χαιρεφάνη, αναδόχου του έργου, και 230 Ερετριέων πολιτών. Σύμφωνα με τους όρους της σύμβασης, οι οποίοι παραμένουν επίκαιροι μέχρι σήμερα, προβλεπόταν η κατασκευή αποχετευτικών αγωγών, υπονόμων και φρεατίων για την αποχέτευση των υδάτων σε φυσικές υπόγειες ρωγμές, τις καταβόθρες.
Το λιμάνι του Δύστου φαίνεται ότι συνέχισε να χρησιμοποιείται ακόμη και κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, όπως δείχνει η εύρεση ενός θησαυρού 95 δηναρίων (θησαυρός των Βύρρων) της ρωμαϊκής δημοκρατίας. Τα τεκμήρια για την ιστορική διαδρομή του Δύστου κατά τους βυζαντινούς χρόνους και τις περιόδους της Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας είναι ελάχιστα. Η περιοχή πρέπει να ακολούθησε την τύχη της ευρύτερης κεντρικής Εύβοιας. Κατά τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους η περιοχή υπαγόταν στην επισκοπή του Πορθμού ή του Αυλώνος, ενώ τη συνέχιση της κατοίκησης στους βυζαντινούς χρόνους υποδεικνύουν τα ερείπια εκκλησιών. Στην περίοδο της Ενετοκρατίας ο λόφος του Δύστου ενισχύθηκε με οχυρωματικό περίβολο και ένα πύργο, από τον οποίο γινόταν η εποπτεία της περιοχής και η επικοινωνία με τους γειτονικούς πύργους του Καράβου και του Κουτουμουλά (ή Κατωμουλά).
Η ταύτιση του αρχαίου Δύστου έγινε ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα χάρη στη διατήρηση του αρχαίου τοπωνυμίου σε ένα μικρό, εγκαταλειμμένο σήμερα, χωριό κοντά στους πρόποδες του λόφου. Τα αρχαία ερείπια της περιοχής προσέλκυσαν το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών και αρχαιολόγων, όπως του L. Ross (1844), του Α. Ραγκαβή (1853) και του H.G. Lolling (1876-1877). Ο T. Wiegand (1895) ήταν ο πρώτος αρχαιολόγος, που πραγματοποίησε το 1898 τη σχεδιαστική αποτύπωση των αρχαίων ερειπίων. Αρκετές δεκαετίες αργότερα, το 1976 οι Γερμανοί αρχαιολόγοι L. Schwandner και W. Hoepfner και οι συνεργάτες τους προχώρησαν στην ακριβέστερη σχεδιαστική αποτύπωση και μελέτη των κτηριακών λειψάνων που σώζονται στο λόφο.
Ο αρχαιολογικός χώρος του Δύστου εκτείνεται στην περιοχή του λόφου Καστρί, όπου δεσπόζει ακόμη το επιβλητικό τείχος της αρχαίας πόλης, που χρονολογείται στο α΄ μισό του 4ου αι. π.Χ. Ήταν κτισμένο στο μεγαλύτερο τμήμα του από μεγάλες και καλά εργασμένες λιθοπλίνθους και το πλάτος του έφθανε τα δύο μέτρα. Ενισχυόταν με ένδεκα πύργους, που διατάσσονται κατά διαστήματα περιμετρικά του λόφου. Στο ανατολικό σκέλος του τείχους δεσπόζει η μοναδική πύλη που πλαισιώνεται από δύο πύργους, χαρακτηριστικό δείγμα οχυρωματικής τεχνικής των κλασικών χρόνων. Η εξαιρετική τοιχοποιία των ισχυρών τειχών και της επιβλητικής ανατολικής πύλης ίσως να έσωσαν το Δύστο από τη μαρτυρούμενη στις πηγές πολιορκία. Ωστόσο η αναφορά στα Φιλιππικά του Θεόπομπου «… αποστήσας δε τοις εν αυτή τη περιοικίδι των Ερετριέων, εστράτευσεν επί πόλιν Δύστον», δεν μας επιτρέπει να ταυτίσουμε με βεβαιότητα το συγκεκριμένο πολεμικό επεισόδιο.
Στα βορειοδυτικά και νότια του λόφου διατηρούνται ερείπια των σπιτιών που ήταν κτισμένα από καλά δουλεμένες πέτρες και σύμφωνα με την τοιχοποιία τους χρονολογούνται στους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους. Για την κατασκευή τους έχει χρησιμοποιηθεί τοπικό μάρμαρο, όπως πιστοποιούν ίχνη λατόμευσης που σώζονται κοντά στο τείχος του οικισμού. Τα περισσότερα σπίτια ήταν μονόχωρα, ενώ ορισμένα διέθεταν αυλή και στάβλο. Το καλύτερα διατηρημένο από αυτά, που ονομάζεται «Μεγάλη Οικία» και βρίσκεται στα ανατολικά του οικισμού, αποτελεί αξιόλογο δείγμα οικιστικής αρχιτεκτονικής του 4ου αι. π.Χ. Η πρόσβαση στον περιτειχισμένο οικισμό πρέπει να γινόταν από έναν κεντρικό δρόμο, που διέτρεχε το βόρειο και νότιο τμήμα του, ενώ μικρά δρομάκια οδηγούσαν στα σπίτια. Για την ύδρευση του οικισμού χρησιμοποιήθηκε μια μεγάλη δημόσια δεξαμενή, λαξευμένη στο νότιο τμήμα του οχυρωματικού τείχους.
Σημαντικό στοιχείο για τον καθορισμό των ορίων του Δύστου αποτελεί ο πρόσφατος εντοπισμός δύο ενεπίγραφων λίθινων όρων. Ο πρώτος, που χρονολογείται στο β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ., εντοπίσθηκε στα ανατολικά όρια της λίμνης και νοτιοδυτικά της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου. Ένας δεύτερος όρος με την επιγραφή ΟΡΟΣ ΔΗΜΟ, του 4ου αι. π.Χ., βρέθηκε λαξευμένος σε φυσικό βράχο, στον περίβολο του διώροφου οικήματος στο λόφο των Κοντοσταυλέικων. Η επιγραφή αυτή αποτελεί την πρώτη άμεση μαρτυρία ότι ο Δύστος ήταν δήμος που υπαγόταν στην Ερετριακή επικράτεια. Η εύρεση αρχαίων εγκαταστάσεων, αρχιτεκτονικών μελών, τάφων και ενεπίγραφων επιτυμβίων στηλών στον κάμπο του Δύστου δείχνει ότι η κατοίκηση εκτεινόταν και σε αυτή την περιοχή.

Dystos,Evia Island
The ancient city of Dystos was founded on the imposing and precipitous rocky crag of Kastri, which towers over the plain near Lake Dystos. The settlement’s location in the Euboean hinterland, at a short distance from the shore, encouraged both sea and land communications with the rest of Euboea and the coasts of Attica. A road connected the settlement to the nearby port of Argyros, modern Porto Buffalo. Theopompus’s reference to ‘Dystos, city of Euboea’ in his Philippica, related by the writer Stefanos Byzantios, is the only written reference to the ancient city. The ancient word ‘dystos’ means ‘unhappy’, but according to recent theory the name may originate from a submersion or sinking of the area and allude to the related geological phenomenon.
The shores of Lake Dystos have been ideal for the establishment of communities since prehistory. Obsidian blades and pottery sherds from the area date the earliest settlements back to the Neolithic period. An organised settlement was formed on the hill near the lake many centuries later, in the Archaic period or earlier. The town thrived in the Classical and Hellenistic periods, and may have played an important role in the first half of the fourth century BC during an attempt by Philip II of Macedon to control the political situation in Euboea by instigating a rebellion against the oligarchic ruler Plutarch. A strong fortification wall was constructed around Dystos and a smaller enclosure was erected on the hilltop in the fourth century BC.
An edilitary relief of the fourth century BC suggests that the earliest attempts to drain Lake Dystos date back to at least this period. The relief, originally from the temple of Apollo Daphneforos at Eretria, was discovered on Tzamiou Square (formerly Fylakon Square) at Chalkis in 1860 and is now in the Epigraphical Museum at Athens. The outline of two figures, probably Artemis and Leto, is still visible. Below these is a text refering to a contract between Chairephanis, the contractor, and 230 citizens of Eretria for the draining of Lake Ptechon, most likely Lake Dystos. The contract, whose terms are still applicable today, included the installation of sewage pipes, drains, and sumps for directing water into natural subterranean crevices.
The discovery of ninety-four denarii of the Roman Republic (Vyrron Treasure) indicates that the port of Dystos was still used in the Roman period. Little is known on Byzantine, Venetian, and Ottoman Dystos, but the area probably shared the same fate as the rest of central Euboea. It was probably under the juristiction of the episcopate of the Straight or the episcopate of Avlon in the Early Byzantine period, and the remains of churches suggest that it was inhabited throughout the Byzantine period. A fortified enclosure and a tower used for controlling the area and communicating with the neighbouring towers of Karavos and Koutoumoula, or Katomoula, were built on the hill under the Venetians.
The ancient site of Dystos was identified in the early nineteenth century thanks to the small, now abandoned, nearby village, which bore the same name. Its ruins attracted a number of scholars and archaeologists, including Ludwig Ross (1844), A. Rangavis (1853), and H. G. Lolling (1876 -1877). Theodore Wiegand (1895) was the first archaeologist to record its ancient ruins in 1898. Much later, in 1976, German archaeologists Ernst-Ludwig Schwandner and Wolfram Hoepfner and their teams produced a more precise plan and studied the remains of buildings on the hill.
The archaeological site of Dystos extends over the Kastri hill, where the imposing ancient city wall stands to this day. The wall, which dates from the first half of the fourth century, is a typical example of Classical defensive architecture. Built mostly of large cut-stone blocks, it is two metres wide and is reinforced perimetrically by eleven towers; the only gate rises in its east section, flanked by two towers. The fine masonry and imposing eastern gate may have saved Dystos from the siege mentionned is Theopompus’s Philippica, which has not yet been identified with a specific incident.
On the northwest and south of the hill are the remains of houses built of ashlar blocks during the Archaic and Classical periods (according to their masonry). Local marble was used for their construction, as shown by traces of quarrying near the fortification wall. Most houses had a single room, and some had a courtyard and stable. The best preserved house, the so-called Megali Oikia, or Great House, located east of the settlement, is a fine example of domestic architecture of the fourth century BC. A single main road running north-south provided access to and crossed the fortified settlement, and a number of smaller streets led to the houses. A large rock-hewn public cistern near the south section of the fortification wall supplyied the town with water.
The recent discovery of two stone landmarks provides important evidence on the city limits. The first one dates to the second half of the fifth century BC and was found on the east side of the lake, south-east of the church of Agios Georgios. The second one bears the inscription oros demo (municipality limit); dated to the fourth century BC, it was carved on a rock inside the enclosure of a two-storey building on Kontostauleikon hill. This inscription proves that Dystos was a municipality located within the boundaries of Eretria. The discovery of ancient buildings, architectural parts, graves, and funerary reliefs in the plain of Dystos demonstrates that occupation extended into this area, too.

ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr/Συντάκτης Α. Χατχηδημητρίου, αρχαιολόγος – Δρ Δ. Μυλωνάς, αρχαιολόγος
https://www.efaeuv.gr/