Στη στενή κοιλάδα ανατολικά του Τόμαρου βρίσκεται το ιερό της Δωδώνης, που στην αρχαιότητα αποτελούσε το θρησκευτικό κέντρο της βορειοδυτικής Ελλάδας και συνδεόταν με τη λατρεία του πατέρα των θεών, Δία. Η Δωδώνη ήταν γνωστή για το ξακουστό μαντείο, που σύμφωνα με την παράδοση ήταν το αρχαιότερο στην ελληνική επικράτεια, στοιχείο που επιβεβαιώνεται και από τις αναφορές του στα ομηρικά έπη. Σχετικά με την ίδρυση του ιερού, ο Ηρόδοτος (2.52) αναφέρει το σχετικό μύθο, που του είπαν οι ιερείς, όταν επισκέφθηκε τη Δωδώνη: από τη Θήβα της Αιγύπτου ξεκίνησαν δύο μαύρα περιστέρια (πελειάδες), από τα οποία το ένα πήγε στη Λιβύη, όπου ιδρύθηκε το ιερό του Άμμωνα Δία, και το άλλο ήλθε στη Δωδώνη και κάθισε επάνω σε μία βελανιδιά, το ιερό δένδρο του Δία, και με ανθρώπινη ομιλία υπέδειξε το σημείο όπου έπρεπε να ιδρυθεί το μαντείο του θεού. Από το θρόισμα των φύλλων του δένδρου και από το πέταγμα των πουλιών που φώλιαζαν σε αυτό, οι μάντεις ερμήνευαν τη βούληση του Δία. Οι χρησμοί δίνονταν και με βάση το κελάρυσμα των νερών της ιερής πηγής και από τον ήχο χάλκινων λεβήτων που στέκονταν πάνω σε τρίποδες γύρω από το ιερό δένδρο. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, οι ιερείς του μαντείου ήταν αρχικά μόνο άνδρες, αλλά αργότερα έκαναν την εμφάνισή τους και γυναίκες, οι λεγόμενες «Πελειάδες». Χαρακτηριστικό των ιερέων ήταν ότι περπατούσαν ξυπόλυτοι και κοιμούνταν στη γη για να έχουν άμεση επαφή με αυτή.
Οι αρχαιολογικές έρευνες επιβεβαίωσαν την αρχαιότητα του χώρου, καθώς η χρήση της θέσης ανάγεται στην Εποχή του Χαλκού. Η πρώτη λατρεία φαίνεται πως ήταν αυτή της θεάς Γης ή κάποιας γυναικείας θεότητας σχετικής με τη γονιμότητα, ενώ η λατρεία του Δία εισήχθη στη Δωδώνη από τους Σελλούς, κλάδο των Θεσπρωτών, και σύντομα εξελίχθηκε σε κυρίαρχη λατρεία. Ο Δίας είχε την προσωνυμία Νάιος και μαζί του λατρευόταν η Διώνη, σύζυγός του σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ενώ σταδιακά προστέθηκε και η λατρεία της κόρης τους Αφροδίτης, και αυτή της Θέμιδας, που λατρευόταν μαζί με τη Διώνη ως «νάιοι θεοί», δηλαδή σύνοικοι και σύνναιοι του Δία.
Στην αρχική του μορφή το ιερό ήταν υπαίθριο και οι διάφορες τελετουργίες πραγματοποιούνταν γύρω από το ιερό δένδρο (ιερή δρυς ή φηγός), όπου κατοικούσε το ζεύγος των θεών. Από τον 8ο αι. π.Χ. έφθαναν στο ιερό και αφιερώματα από τη νότια Ελλάδα, ιδιαίτερα χάλκινοι τρίποδες, αγαλματίδια, κοσμήματα και όπλα, γεγονός που σχετίζεται και με την εγκατάσταση αποίκων από ελληνικές πόλεις στις ηπειρωτικές ακτές. Αντίθετα από ό,τι συνέβαινε στα άλλα ιερά της νότιας Ελλάδας (Δελφοί, Ολυμπία, Δήλος), στη Δωδώνη δε σημειώθηκε μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα την εποχή αυτή, κάτι που οφείλεται πιθανόν και στην απομονωμένη θέση, μακριά από την υπόλοιπη Ελλάδα και από πολυσύχναστους εμπορικούς δρόμους. Το ιερό εξακολουθούσε να είναι υπαίθριο και ο ιερός χώρος του δένδρου οριζόταν από ένα είδος περιβόλου που σχημάτιζαν οι χάλκινοι τριποδικοί λέβητες.
Η αρχή της οικοδομικής δραστηριότητας στο ιερό τοποθετείται στις αρχές του 4ου αι. π.Χ., όταν κατασκευάσθηκε ο πρώτος μικρός ναός του Δία και τρεις ιωνικές στοές. Τότε κτίσθηκε και ο περίβολος της ακρόπολης της Δωδώνης, που βρίσκεται βορειότερα, στην κορυφή του λόφου. Η μεγαλύτερη άνθηση του ιερού σημειώθηκε τον 3ο αι. π.Χ., στα χρόνια της βασιλείας του Πύρρου (297-272 π.Χ.), ο οποίος έδωσε στο ιερό μνημειακό χαρακτήρα. Τότε κατασκευάσθηκαν οι υπόλοιποι ναοί και τα πιο εντυπωσιακά οικοδομήματα, όπως το θέατρο, το βουλευτήριο, το πρυτανείο και το στάδιο, όπου τελούνταν τα Νάια, αγώνες προς τιμή του Δία. Ο χώρος καταστράφηκε το 219 π.Χ. από τους Αιτωλούς, αλλά ανοικοδομήθηκε και λειτούργησε μέχρι το 167 π.Χ., οπότε καταστράφηκε από τους Ρωμαίους. Νέες καταστροφές προκλήθηκαν στο ιερό το 88 π.Χ. από το Μιθριδάτη ΣΤ΄ Ευπάτορα, ηγεμόνα της σατραπείας του Πόντου, και τους Θράκες πολεμιστές του. Το ιερό λειτούργησε με άλλο χαρακτήρα κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, ενώ το θέατρό του μετατράπηκε σε αρένα, την οποία επισκέφθηκε ο αυτοκράτορας Αδριανός γύρω στο 132 μ.Χ. Το μαντείο και οι γιορτές προς τιμή του Δία συνέχισαν να προσελκύουν τους πιστούς μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ., όταν η αρχαία λατρεία αντικαταστάθηκε από το Χριστιανισμό και στο χώρο του ιερού οικοδομήθηκαν χριστιανικές βασιλικές, ενώ η ιερή βελανιδιά κόπηκε.
Οι πρώτες ανασκαφές στο χώρο έγιναν το 1875 από τον Κ. Καραπάνο, επιβεβαίωσαν τη θέση του ιερού και απέδωσαν πολυάριθμα ευρήματα. Η επόμενη σύντομη ανασκαφική έρευνα πραγματοποιήθηκε από την Αρχαιολογική Εταιρεία μετά το 1913 υπό τη διεύθυνση του Γ. Σωτηριάδη, αλλά διακόπηκε από τα γεγονότα του 1921. Οι έρευνες συνεχίσθηκαν από τον Δ. Ευαγγελίδη στο διάστημα 1929-1932. Οι νεότερες συστηματικές ανασκαφές ξεκίνησαν στη δεκαετία του 1950 υπό τη διεύθυνση των Δ. Ευαγγελίδη και Σ. Δάκαρη και μετά το θάνατο του Ευαγγελίδη το 1959, συνεχίσθηκαν από το Σ. Δάκαρη. Από το 1981 και εξής η έρευνα στο χώρο πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας με συγχρηματοδότηση του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Συστηματικές εργασίες στερέωσης και αναστήλωσης του θεάτρου, του σταδίου και των λοιπών μνημείων, βασισμένες σε μελέτη του αρχιτέκτονα Β. Χαρίση, ξεκίνησαν μετά το 1961 με πιστώσεις της Αρχαιολογικής Εταιρείας και του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων. Μέχρι το 1975 είχε αναστηλωθεί το μεγαλύτερο μέρος του θεάτρου εκτός από το τρίτο διάζωμα και κάποια άλλα τμήματα και σήμερα το μνημείο χρησιμοποιείται για θεατρικές παραστάσεις.
Ο αρχαιολογικός χώρος της Δωδώνης περιλαμβάνει το ιερό του Δία, που βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου και ορίζεται από περίβολο, και την ακρόπολη του οικισμού, που καταλαμβάνει την κορυφή του λόφου. Το ιερό, παρά τη σημασία του, δεν εμφανίζει πλούσια οικοδομική δραστηριότητα. Για μεγάλο χρονικό διάστημα λειτουργούσε ως υπαίθριο, με έναν απλό οίκο για τις ανάγκες της λατρείας. Αυξημένη οικοδομική δραστηριότητα παρατηρείται από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. και κυρίως στον 3ο αι. π.Χ., με την κατασκευή μεγάλων κτηρίων, τα ερείπια των οποίων είναι σήμερα κυρίως ορατά.
Το ιερό ορίζεται από περίβολο, που στην ανατολική πλευρά αποτελεί συνέχεια του περιβόλου της ακρόπολης. Στην ανατολική πλευρά ήταν και η είσοδός του. Δίπλα της βρίσκονται ο δωρικός ναός και ο βωμός του Ηρακλή (κτήριο Α) και οι δύο μικροί ιωνικοί ναοί της Διώνης, συζύγου του Δία, ο αρχαίος (κτήριο Γ) και ο νέος (κτήριο Θ), ο οποίος κτίσθηκε μετά την καταστροφή του πρώτου από τους Αιτωλούς. Επάνω στο βόρειο τμήμα του ναού του Ηρακλή σώζονται τα ερείπια μιας βασιλικής, που παρουσιάζουν δύο οικοδομικές φάσεις. Στα δυτικά των αρχαίων ναών δεσπόζει το σημαντικότερο κτίσμα του ιερού, η Ιερά Οικία ή ναός του Δία (κτήριο Ε1), τετράγωνο οικοδόμημα με τέσσερις τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις. Ο πρώτος μικρός ναός κτίσθηκε στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. και ακολούθησαν επεκτάσεις και διορθωτικές επεμβάσεις του κατά τον 4ο, 3ο και 2ο αι. π.Χ. Το κεντρικό σημείο, στο οποίο βρισκόταν η ιερή βελανιδιά με το ναό του Δία, έκανε μάλλον τον Παυσανία να τα χαρακτηρίσει «θέας άξια» (1.17.5). Ο ναός του Δία πλαισιωνόταν στα δυτικά από τους ναούς της Θέμιδος (κτήριο Ζ) και της Αφροδίτης (κτήριο Λ). Βόρεια του ναού της Θέμιδος ο Ευαγγελίδης είχε ανασκάψει παλαιότερα ένα συλημένο κιβωτιόσχημο τάφο, του οποίου ο χρόνος κατασκευής και η σημασία είναι άγνωστα. Νοτιοδυτικά του ναού της Αφροδίτης έχουν επισημανθεί δύο άλλα οικοδομήματα, πιθανώς ναοί, που δεν έχουν ανασκαφεί (σήμερα δεν είναι ορατά), τα οποία έκλειναν από δυτικά την αμφιθεατρική διάταξη των λατρευτικών κτηρίων. Τα υπόλοιπα οικοδομήματα στο δυτικό μέρος του ιερού παραπέμπουν στη μνημειακή μορφή που απέκτησε ο χώρος στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. με το οικοδομικό πρόγραμμα του Πύρρου. Πρόκειται για το βουλευτήριο (κτήριο Ε2), όπου συνεδρίαζε το Κοινό των Ηπειρωτών, το πρυτανείο (κτήριο Ο), το θέατρο και το στάδιο. Μεταξύ βουλευτηρίου και θεάτρου βρισκόταν και η οικία των ιερέων (κτήριο Μ), το αρχαιότερο κτίσμα του ιερού μετά την ιερή οικία, που χρησίμευε ως κατάλυμα των ιερέων του Δία ή των ηγεμόνων του Κοινού των Μολοσσών.
Βόρεια του ιερού, στην κορυφή του λόφου δεσπόζει η αρχαία ακρόπολη, που φαίνεται ότι χρησίμευε ως καταφύγιο των περιοίκων σε ώρα κινδύνου και ως μόνιμη κατοικία των αρχών, που είχαν την έδρα τους στη Δωδώνη. Η ακρόπολη περιβάλλεται από ισοδομικό τείχος του 4ου αι. π.Χ., με περίμετρο γύρω στα 750 μ., το οποίο κατά διαστήματα ενισχύεται με ορθογώνιους πύργους, ιδίως στη δυτική και βόρεια πλευρά, που ήταν πιο βατές. Είχε μία μεγάλη πύλη στη νοτιοδυτική πλευρά, που επικοινωνούσε απευθείας με το θέατρο και το ιερό, μία μικρότερη στο μέσο του νότιου τείχους, και μία ανατολικά, που οδηγούσε προς την πεδιάδα των Ιωαννίνων. Στην ακρόπολη διακρίνονται μερικά θεμέλια κτηρίων που δεν έχουν ερευνηθεί, όπως και μία υπόγεια δεξαμενή νερού, λαξευμένη στο βράχο, που χρησίμευε για την ύδρευση των κατοίκων σε περίοδο ανάγκης. Η στέγη της δεξαμενής στηριζόταν σε δύο πεσσούς και τα τοιχώματά της καλύπτονταν με υδατοστεγές κονίαμα.

Dodoni, Ioannina
The sanctuary of Dodona, the religious centre for northwestern Greece, closely related to the cult of Zeus, father of the gods, lies in the narrow valley east of Tomaros. Dodona was also known for its famous oracle, traditionally considered as the most ancient one in Greece and referred to by Homer in his epics. Herodotus (2.52) relates a myth regarding the establishment of the sanctuary, narrated to him by the sanctuary’s priests on his visit to Dodona: two black pigeons, the peleiades, flew from Thebes in Egypt; one of them landed in Libya, where the temple of Ammon Zeus was subsequently erected; the other one reached Dodona, where it sat on an oak tree, Zeus’s sacred tree, and spoke in a human voice, indicating the spot where the god’s oracle was to be built. By observing the rustling of the leaves on the sacred oak tree and the flight of the birds nesting in it the priests interpreted the god’s will. The oracles were based on the murmuring of the waters from the ancient spring and on the sound produced by bronze cauldrons standing on tripods around the sacred tree. According to ancient sources, the priests of the oracle were originally only men, but priestesses, the so-called Peleiades, appear in later times. The priests and priestesses were famous for walking barefoot and for sleeping on the ground so as to be in immediate contact with the earth.
Archaeological evidence suggests that the area was occupied since the Bronze Age. The earliest cult was probably dedicated to the Earth goddess or to another female deity related to fertility. The cult of Zeus, brought to Dodona by the Selloi, a tribe from Thesprotia, soon became the main cult. Zeus Naios was worshipped together with Dioni, his wife, according to local tradition. Later, the cult of Aphrodite, their daughter, was also introduced, together with that of Themis. Dioni and Themis were worshipped as ‘naian gods’ – that is, gods who shared the same house (synoikoi) and temple (synnaioi) as Zeus.
Originally the sanctuary was outdoors, and various ceremonies were performed around the sacred tree (sacred oak or fagus), in which the divine couple, Zeus and Dioni, resided. Offerings, such as bronze tripods, statuettes, jewellery, and weapons, from southern Greece reached the sanctuary as early as the eighth century BC, indicating that settlers from Greek cities were colonizing the shores of Epirus. Dodona, however, did not witness the intense building activity of other famous sanctuaries, such as Delphi, Olympia, and Delos, during this period, probably because it was isolated from the rest of Greece and far from all major commercial routes. The sanctuary remained outdoors, and the sacred area of the tree was defined by a kind of enclosure formed by bronze cauldrons.
The first signs of building activity date to the early fourth century BC, when the first small temple of Zeus and three Ionic stoas were erected. The enclosure of the Dodona acropolis, further north, dates to the same period. The sanctuary thrived in the third century BC under King Pyrrhus (297-272 BC), who gave it its monumental character. The rest of the temples and the sanctuary’s most impressive buildings, including the theatre, the bouleuterion, the prytaneum, and the stadium, which hosted the Naian Games held in honour of Zeus, were all erected during this period. The sanctuary was destroyed by the Aetolians in 219 BC, but was soon reconstructed and functioned again until 167 BC, when it was destroyed by the Romans. It suffered again in 88 BC under Mithridates VI Eupator, King of Pontus, and his Thracian warriors. The sanctuary was reestablished in the Roman period, although with a different character, and its theatre was converted into an arena, which Emperor Hadrian visited around 132 AD. The oracle and festivities in honour of Zeus continued to attract worshipers until the fourth century BC. Christianity, however, gradually replaced the old religion, Christian basilicas were erected inside the sacred precinct, and the sacred oak was cut down.
Excavations by K. Karapanos in 1875 identified the sanctuary and yielded a large number of finds. Another short-termed excavation began after 1913 by the Archaeological Society in Athens under G. Sotiriadis, but was interrupted by the political events of 1921. D. Evangelidis continued the investigations from 1929 until 1932. Systematic excavations began in the 1950s under Evangelidis and S. Dakaris, and continued under Dakaris alone after Evangelidis’s death in 1959. Since 1981 excavations have been carried out under the auspices of the Archaeological Society of Athens and are co-funded by the University of Ioannina. The systematic consolidation and restoration of the theatre, stadium, and other monuments, according to a study by the architect V. Charisis, began after 1961 with funds provided by the Archaeological Society and the Programme for Public Investments. The theatre, most of which was restored by 1975 (apart from the third landing and a few other parts), now hosts theatrical performances.
The archaeological site of Dodona comprises the sanctuary of Zeus and the acropolis. Located at the foot of the hill, the sanctuary is surrounded by an enclosure; the acropolis occupies the hilltop. Despite its importance, the sanctuary was not heavily built up, and for many centuries worship took place outdoors, with only a simple oikos (house) serving the needs of the ceremony. Building activity increased at the end of the fourth century and particularly during the third century BC, when a number of large buildings, the remains of which are still visible, were constructed.
The sanctuary is defined by an enclosure, whose east section is the extension of the acropolis enclosure. The entrance was on the west section. Next to it was a Doric temple, the altar of Hercules (Building A), and two small Ionic temples dedicated to Dioni, Zeus’ wife, the early temple (Building C) and the later one (Building I), built after the destruction of the original temple by the Aetolians. North of the temple of Hercules are the ruins of a basilica, which appears to have had two distinct building phases. West of these temples is the sanctuary’s most important building, the Sacred House, or temple of Zeus (Building E1), a square construction with at least four building phases: the original small temple of the early fourth century BC and a number of extensions and reconstructions of the fourth, third, and second centuries BC. The temples of Themis (Building G) and Aphrodite (Building L) flank the temple of Zeus. Pausanias refers to them as ‘worthy to be looked upon’ (1,17,5), probably because of their central location inside the sanctuary next to the sacred oak and the main temple. North of the temple of Themis, Evangelides excavated a pillaged cist grave, whose date of construction and significance are unknown. Two unexcavated buildings, probably temples, identified southwest of the temple of Aphrodite, complete the amphitheatrical positioning of the temples towards the west. The remaining buildings in the sanctuary’s west sector reflect the program of monumental reconstruction orchestrated by King Pyrrhus in the early of third century BC. These are the bouleuterion (Building E2), where the Koinon of Epirus conferred, the prytaneum (Building O), the theatre, and the stadium. The priests’ residence (Building M), located between the bouleuterion and the theatre, was the sanctuary’s earliest building after the Sacred House; it served as a dwelling for the priests of Zeus or for the leaders of the Koinon of Molossoi.
The ancient acropolis on the hilltop north of the sanctuary probably served as a permanent residence for Dodona’s authorities and as a refuge for the locals in times of danger. A fortification wall was erected around the acropolis in the fourth century BC. Built in isodomic masonry and approximately 750 meters long, the wall had rectangular towers along its perimeter, particularly on the more easily accessible west and north sides. It also had three gates: a large one, which communicated directly with the theatre and the sanctuary, in its north-west section, a smaller one in the middle of the south section, and a third gate, which led into the plain of Ioannina, in its east section. The foundations of several buildings and a rock-hewn subterranean water cistern, which supplied the site with water in times of need, were identified inside the acropolis, but have not yet been investigated. Two pillars supported the cistern’s ceiling, and its walls were covered with hydraulic cement.

ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr/