Στους βόρειους πρόποδες του Ολύμπου, σε περιοχή που εξασφαλίζει τον απόλυτο έλεγχο της στενής διάβασης από τη Μακεδονία στη Θεσσαλία, δεσπόζει το Δίον. Άλλοτε σε απόσταση μόλις επτά σταδίων από τις ακτές του Θερμαϊκού, το Δίον υπήρξε η κατ’ εξοχήν ιερή πόλη των Μακεδόνων. Τραγουδώντας ο Ησίοδος γύρω στο 700 π.Χ τον έρωτα του Δία για τη Θυία, την κόρη του προπάτορα των Ελλήνων Δευκαλίωνα, αναφέρει ότι αυτή έμεινε έγκυος και γέννησε δυο παιδιά, το Μάγνητα και το Μακεδόνα, που έζησαν στην Πιερία γύρω από τον Όλυμπο. Ο ιερός χώρος του Δία στην περιοχή αυτή ήταν το Δίον. Έφτασε σε μεγάλη ακμή κατα τους ελληνιστικούς χρόνους αλλά και στα ρωμαϊκά χρόνια, καθώς ήταν μια από τις πρωιμότερες αποικίες των Ρωμαίων στο μακεδονικό χώρο. Ωστόσο το Δίον, με περίμετρο τειχών 2550 μ. ούτε στα χρόνια του Θουκυδίδη ούτε, όμως, και πολύ αργότερα – στα ρωμαϊκά χρόνια – ξεπέρασε το επίπεδο ενός πολίσματος.
Για πρώτη φορά μαρτυρείται η ύπαρξη της πόλης του Δίου στο Θουκυδίδη, όταν εξιστορεί την πορεία του Σπαρτιάτη στρατηγού Βρασίδα από τη Θεσσαλία στη Μακεδονία το καλοκαίρι του 424 π.Χ. Αναλαμβάνοντας ο Αρχέλαος την εξουσία στη Μακεδονία (τέλος 5ου αι. π.Χ.) πρόσφερε σε λαμπρές τελετές θυσίες στον Ολύμπιο Δία. Oργάνωσε ακόμη στο Δίο προς τιμή του Ολυμπίου Διός και των Μουσών αθλητικούς και θεατρικούς αγώνες – τα “Ολύμπια τα εν Δίω” – σε ισχύ ακόμη και γύρω στο 100 π.Χ., διάρκειας εννιά ημερών, σύμφωνα με το Διόδωρο και άλλους συγγραφείς. Είναι πιθανόν να παίχτηκαν εκεί οι τραγωδίες του Ευριπίδη “Αρχέλαος”και “Βάκχες”, τις οποίες συνέθεσε στα τελευταία χρόνια της ζωής του στη μακεδονική αυλή. Ένας ακόμη αρχαίος συγγραφέας, ο Δίων ο Χρυσόστομος, αναφέρει ότι οι Φίλιππος και Αλέξανδρος πανηγύριζαν τις νίκες τους στο Δίον με μεγαλοπρεπείς θυσίες στο Δία και στις Μούσες. Στο Δίον γιόρτασε ο Φίλιππος Β’ την άλωση και καταστροφή της Ολύνθου, πρωτεύουσας της Χαλκιδικής Συμμαχίας, και στο ίδιο μέρος ο Μέγας Αλέξανδρος επικαλέστηκε τη βοήθεια του ύψιστου των θεών, πραγματοποιώντας την πανηγυρική ετοιμασία της εκστρατείας του στην Ασία. Στο Δίον τοποθετήθηκε το περίφημο σύμπλεγμα του Λυσίππου, που έγινε με εντολή του Αλέξανδρου μετά τη μάχη του Γρανικού. Πρόκειται για τους χάλκινους ανδριάντες των 25 εταίρων που έπεσαν στη μάχη.
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου Ε΄ οι Αιτωλείς εισέβαλαν στην ιερή πόλη των Μακεδόνων, γεγονός που περιγράφει ο Πολύβιος. Ο στρατηγός Σκόπας κατέστρεψε τα τείχη της πόλης, το γυμνάσιο και πολλές οικίες και έβαλε φωτιά στο τέμενος του Ολυμπίου Διός. Η πόλη κατάφερε να ανασυγκροτηθεί, αλλά λίγο αργότερα, το 169 π.Χ., καταλήφθηκε από τους Ρωμαίους και τον ύπατο Μ. Φίλιππο. Την πόλη θαύμασε και λεηλάτησε ο Κ. Κεκίλιος Μέτελλος μετά τη συντριβή της εξέγερσης του Ανδρίσκου (150 – 148 π.Χ.).
Ίσως η πρώτη εγκατάσταση αποίκων (coloni) να συντελέστηκε το 43 π.Χ. και να οφείλεται σε ενέργειες του Βρούτου, είναι όμως βέβαιο ότι η μαζική μεταφορά Ρωμαίων στην πόλη και η ίδρυση της colonia είναι έργο του Αυγούστου, αμέσως μετά τη νίκη του στη ναυμαχία του Ακτίου (31 π.Χ.). Παρά το γεγονός ότι τα λατινικά ήταν η επίσημη γλώσσα στο Δίον, οι ελληνικές επιγραφές υπερτερούν σε αριθμό και μαρτυρούν τόσο την υπεροχή του ντόπιου στοιχείου, όσο και τον ταχύ εξελληνισμό των Ρωμαίων κατοίκων της πόλης. Κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, η πόλη συρρικνώνεται και την κεντρική της περιοχή καταλαμβάνει παλαιοχριστιανική βασιλική του τέλους του 4ου αι. μ.Χ. Τη μετάβαση στη νέα θρησκεία μαρτυρούν οι δύο βασιλικές που κτίστηκαν πάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλης και μία τρίτη έξω από τα τείχη της. Τον 4ο αι. μ.Χ., ο Επίσκοπος του Δίου συμμετέχει στη Σύνοδο της Σερδικής και τον 5ο αι. μ.Χ. στη Σύνοδο της Εφέσου. Θύμα της εισβολής των Οστρογότθων, το Δίον δε θα επουλώσει ποτέ τις πληγές του. Οι πλημμύρες του ποταμού Βαφύρα, οι σεισμοί και ο χρόνος θα καλύψουν με λήθη την πόλη που εγκαταλείφτηκε κατά τον 5ο αι. μ.Χ. Οι κάτοικοι της μετοίκησαν σε ασφαλέστερες περιοχές στους πρόποδες του Ολύμπου.
Η ανασκαφική έρευνα στο Δίον ξεκίνησε το 1928 από τον Πρύτανη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Γ. Σωτηριάδη, για να σταματήσει το 1931, αφού είχε επιτύχει να κατασκευαστεί το πρώτο κτίσμα για τη στέγαση των κινητών ευρημάτων. Έπειτα από διακοπή 30 χρόνων, η έρευνα στο χώρο άρχισε εκ νέου από τον καθηγητή Γ. Μπακαλάκη, με πρωταρχικό ανασκαφικό στόχο την αποκάλυψη του οχυρωματικού περιβόλου. Η τρίτη ανασκαφική περίοδος εγκαινιάζεται το 1973 από τον Δ. Παντερμαλή και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Οι ανασκαφές συνεχίζονται έως σήμερα, εντός και εκτός της πόλης του Δίου. Βέβαιο είναι ότι η έρευνα θα πρέπει να συνεχιστεί για πολλά χρόνια ακόμα, προκειμένου να αποκαλυφτεί το σύνολο της αρχαίας πόλης και τα ιερά. Αν και ο αρχαιολογικός χώρος του Δίου είναι αρκετά εκτεταμένος, η οργάνωσή του είναι σχεδόν υποδειγματική, καθώς προσφέρει στον επισκέπτη σαφείς διαδρομές για να περιηγηθεί ανάμεσα στα μνημεία.
Καλύπτοντας χώρο έκτασης 1.500 στρεμμάτων, ο αρχαιολογικός χώρος του Δίου αποτελείται από μια οχυρωμένη πόλη, έκτασης 360 στρεμμάτων, πλαισιωμένη από χώρους λατρείας που κατοικήθηκε χωρίς διακοπή από τα κλασικά ως τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Σε επάλληλα ανασκαφικά στρώματα αποκαλύφτηκαν ιδιωτικές κατοικίες, δημόσια κτήρια, καταστήματα και πολλά εργαστήρια ενταγμένα σε οικοδομικά τετράγωνα που ορίζονται από δρόμους. Κτισμένη τον 2ο αιώνα π.Χ. πάνω σε επίπεδο έδαφος, η πόλη του Δίου βρισκόταν σε απόσταση περίπου 1,5 χιλ. από τη θάλασσα και μέσω του πλωτού τότε ποταμού Βαφύρα συνδεόταν με αυτή.
Το τειχισμένο τμήμα της πόλης, σχεδόν τετράγωνο κατασκευασμένο σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα, διέθετε υποδειγματική ρυμοτομία, χαρακτηριστική της τεχνογνωσίας της εποχής του Μ. Αλεξάνδρου. Τα έως σήμερα ανασκαφικά ευρήματα φυσικό είναι να ανάγονται στην πλειονότητα τους στους ρωμαϊκούς και στους μεταγενέστερους βυζαντινούς χρόνους: τόσο η μικρή επίχωση, όσο και η συνεχής κατοίκηση του χώρου εξαφάνισαν τα κατάλοιπα αρχαιότερων περιόδων, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις. Η σημερινή εικόνα του αρχαιολογικού χώρου ανταποκρίνεται κυρίως στη ρωμαϊκή περίοδο της πόλης.
Η κεντρική οδός, μήκους 670 μέτρων, που διασχίζει την πόλη από βόρεια προς νότια, πλακοστρωμένη στην αυτοκρατορική εποχή με μεγάλες πλάκες από κροκαλοπαγή λίθο, ανήκει ασφαλώς ως σχεδίαση στον κλασικό-ελληνιστικό πολεοδομικό ιστό. Σε αυτόν ίσως τον αρχικό κάναβο ανήκουν και οι δευτερεύουσες, κάθετες και παράλληλες προς την κύρια αρτηρία, οδοί, τμήμα ενός ιπποδάμειου πολεοδομικού σχεδίου. Στα οικοδομικά τετράγωνα (insulae) που σχηματίζονται, αποκαλύφτηκαν καταστήματα, πολυτελείς κατοικίες, δημόσιες θέρμες, εργαστήρια, βεσπασιανές. Κατασκευές του 2ου και του 3ου αιώνα μ.Χ. μαρτυρούν τον πλούτο και την ευμάρεια των κατοίκων της πόλης, Στη νότια παρυφή της αρχαίας πόλης βρίσκονται οι μεγάλες θέρμες, ένα εντυπωσιακό συγκρότημα κτηρίων που χρονολογείται στο 200 μ.Χ.
Στον ανατολικό τομέα ήρθε στο φως η έπαυλη του Διονύσου, που πήρε το όνομά της από τη μεγάλη ψηφιδωτή σύνθεση με παράσταση του θεού, που καλύπτει το δάπεδο της αίθουσας συμποσίων. Έξω από τα τείχη αποκαλύφτηκαν τα ιερά του Δίου, το ελληνιστικό και το ρωμαϊκό θέατρο και το στάδιο. Η πεδινή διαμόρφωση του εδάφους υπαγόρευσε ασφαλώς το κανονικό σχήμα της πόλης (τετράγωνο), δεν αποκλείεται όμως τόσο στη ρυμοτομία, όσο και στην οχύρωση του Δίου να εφαρμόστηκε, όπως υποστηρίχτηκε, η εμπειρία που αποκόμισαν οι πολεοδόμοι της εποχής από τις νέες πόλεις που ίδρυσαν ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοι του στις χώρες της Ασίας.
Ανάμεσα στους θεούς που λατρεύονταν στο Δίον κυρίαρχη θέση κατείχε ο Ολύμπιος Δίας, από τον οποίο πήρε το όνομά της η πόλη. Στο τέμενος του θεού βρέθηκαν λίθινες στήλες με κείμενα που αναφέρονταν σε συνθήκες συμμαχίας, διακανονισμούς συνόρων, τιμητικά ψηφίσματα κ.ά. Το ιερό της Δήμητρας που βρίσκεται στα νότια, λίγο έξω από τα τείχη και την πύλη του κεντρικού δρόμου της πόλης, είναι το παλαιότερο μακεδονικό ιερό που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Η ζωή του ήταν συνεχής από το τέλος του 6ου αι. π.Χ. έως τις αρχές του 4ου αι. μ.Χ. Ανατολικά του ιερού της Δήμητρας αποκαλύφτηκε ιερό αφιερωμένο στη λατρεία των αιγύπτιων θεών, του Σάραπη, της Ίσιδας και του Άνουβη. Στο ίδιο ιερό υπάρχει μικρός ναΐσκος της Αφροδίτης Υπολυμπιδίας (της Αφροδίτης που λατρευόταν κάτω από τον Όλυμπο). Το ελληνιστικό θέατρο του Δίου βρίσκεται έξω από τα τείχη και κατασκευάστηκε στα χρόνια του Φιλίππου Ε’ (221 – 179 π.Χ.). Το ρωμαϊκό θέατρο εντοπίστηκε νοτιοανατολικά του ελληνιστικού και χρονολογείται στο 2ο αι. μ.Χ. Το νεκροταφείο του Δίου απλώνεται κυρίως νότια και ανατολικά της πόλης. Τα ταφικά μνημεία χρονολογούνται από τον 5ο αι. π.Χ. έως τον 5ο αι. μ.Χ.
Dion, Pieria
Dion stands in the northern foothills of Mount Olympus, and exercises complete control over the narrow defile leading from Macedonia to Thessaly. Formerly a distance of only 7 stades from the shores of the Thermaic Gulf, it was the most important sacred city of the Macedonians. Here it was that Archelaos I, at the end of the 5th century B.C., first held brilliant festivals at which sacrifices were offered to Olympian Zeus and the Pierian Muses, and introduced theatrical and gymnastic competitions – the “Olympia ta en Dion” – which were still celebrated about 100 B.C. Here it was that Philip II celebrated the capture of Olynthos, the capital of the Chalkidian League, and here Alexander the Great sought the aid of the king of the gods before setting out for the East. And it was in the sanctuary of Zeus, finally, that the famous group was erected depicting twenty-five of Alexander’s companions who fell at the Granikos’ battle, the work of Lysippos.
Dion’s walls, however, were, only 2.550 m. long, and its area was a mere 460.000 sq.m., and it never became more than a small township neither at the time of Thucydides, nor much later – in the early years of the Roman empire.
The first Roman colonists (colony) possibly settled here in 43 B.C., perhaps as a result of the activities of Brutus; the mass transportation of Italians to the city and the foundation of the colonia was the work of Augustus, however, immediately after his victory in the battle of Actium (31 B.C.). Despite the fact than latin was the official language, the majority of the inscriptions are in Greek, attesting both to the predominance of the local element and to the swift hellenisation of the newcomers. The glory of Cristianity is proclaimed by two basilicas built in the ruins of the ancient city and a third constructed outside the city walls. The bishop of Dion took part in the Synod of Serdike in the 4th century A.D. (343) and in the Synod of Ephesos in the 5th century A.D. (431). Dion fell victim to the invasions of Ostrogoths and it wounds never healed. Flooding by the river Vaphyras, earthquakes and time would veil in oblivion the city that was admired and plundered by C. Caecilius Metellus after he had crushed the uprising of Andriskos (150 – 148 B.C.).
The excavation of the area commenced in 1982 and is continued at present by the University of Thessaloniki. It has brought to light a fortified city, surrounded by cult areas, that was inhabited continuously from the Classical period to Early Christian times. Buildings of various periods have been discovered in a series of different levels. Private residences, public buildings, shops, and a large number of workshops are erected in building blocks defined by the streets. On the south edge of the ancient city are the public baths (thermae), an imposing complex covering an area of over 4,000 square metres and dating from about A.D. 200.
The regular shape (square) of the city was no doubt dictated by the flat plain in which it stands, but it is quite likely that, as has been suggested, both the town-plan and the fortifications of Dion called upon the experience gained by the city-builders of the time from the new cities founded by Alexander and his successors in the lands of Asia.
In the east sector has been discovered the villa of Dionysus, which takes its name from the large mosaic depicting the god that covers the floor of the banqueting room. The sanctuaries of the gods, two theatres (one Greek and one Roman) and the stadium have been discovered outside the city walls. Amongst the gods worshipped at Dion, the most important was Olympian Zeus, after whom the city was named (the genitive of “Zeus” being Dios). In the god’s precinct have been found stone stelae bearing inscriptions relating to treaties of alliance, the settlement of border disputes, parts of official decrees, etc. The sanctuary of Demeter, just outside the walls and the gate at the end of the main street of the city, is the earliest Macedonian sanctuary known to date. It had an uninterrupted life from the late 6th c. B.C. to the early 4th c. A.D. To the east of the sanctuary of Demeter has been discovered a sanctuary devoted to the cult of the Egyptian gods Sarapis, Isis and Anubis. There is a small temple of Aphrodite Hypolympidia (Aphrodite worshipped below Mount Olympus) in this same sanctuary.
The Hellenistic theatre of Dion, which lies outside the walls, was built in the reign of Philip V (221-179 B.C.). The Roman theatre, dating from the 2nd c. A.D., has been identified south-east of the Hellenistic structure. The cemetery of Dion extents mainly to the south and east of the city. The funerary monuments date from the 5th c. B.C. to the 5th c. A.D. During Early Christian times the city contracted and the central area was occupied by an Early Christian Basilica dating from the late 4th c. A.D. Dion appears to have been abandoned during the 5th c. A.D. as a result of natural disasters (earthquakes, floods), its inhabitants moving to safer areas in the foothills of Mount Olympus.
ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr/
www.odap.gr 098_DION_PIERIA
https://digitalculture.gov.gr/
Greek