Τα ερείπια της αρχαίας πόλης της Γόρτυνας με την ακρόπολη και τις νεκροπόλεις της, απλώνονται σε έκταση περίπου 4.000 στρεμμάτων περίπου, από τους λόφους του Αη – Γιάννη, του Βόλακα και τον Προφήτη Ηλία βόρεια έως το χωριό των Αγ. Δέκα ανατολικά και την Μητρόπολη νότια. Η περιοχή της Γόρτυνας, κατοικήθηκε ήδη από την Νεολιθική εποχή, καθώς ευρήματα αυτής της περιόδου έχουν εντοπισθεί στην πεδιάδα και στους λόφους, μαζί με ελάχιστα μινωικών χρόνων. Στην θέση Κανιά, νότια του χωριού Μητρόπολη, έχει ανασκαφεί υστερομινωική αγρέπαυλη με αξιόλογα ευρήματα.
Στη γεωμετρική περίοδο ( 1.100 – 700 π.Χ. ) ο οικισμός είχε αναπτυχθεί στην Ακρόπολη, ενώ μικρές κώμες υπήρχαν στις ρίζες των υψωμάτων. Στους αρχαϊκούς χρόνους ( 700 – 500 π.Χ. ) η πόλη επεκτάθηκε στη θέση του μεταγενέστερου Ωδείου και στην πεδιάδα, στην περιοχή του μεταγενέστερου ναού του Πυθίου Απόλλωνα. Από την πόλη της κλασικής περιόδου έχουν εντοπισθεί λείψανα του εκκλησιαστηρίου στη θέση του σημερινού Ωδείου, ενώ το σημαντικότερο μνημείο είναι η Μεγάλη Επιγραφή στον βόρειο κυκλικό τοίχο του Ωδείου.
Στα ελληνιστικά χρόνια ( τέλος 4ου αι. π.Χ. – 67 π.Χ. ) η Γόρτυνα ήταν από τις μεγαλύτερες πόλεις της Κρήτης. Στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. ήταν επικεφαλής μίας από τις τρεις ενώσεις πόλεων και στον 2ο αι. π.Χ., όταν η Ρώμη παρενέβη στα εσωτερικά θέματα της Κρήτης, η Γόρτυνα τάχθηκε με το πλευρό των Ρωμαίων. Μετά από την Ρωμαϊκή κατάκτηση έγινε πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας Κρήτης και Κυρηναϊκής και γνώρισε μεγάλη οικοδομική ανάπτυξη. Στην πρωτοβυζαντινή περίοδο το διοικητικό και αστικό κέντρο της πόλης μετακινήθηκε στην χριστιανική συνοικία στο σημερινό χωριό Μητρόπολη, ενώ ένας δεύτερος πυρήνας της πρωτοβυζαντινής πόλης ήταν στην περιοχή της εκκλησίας των Αγ. Δέκα. Μετά από την αραβική κατάκτηση, η Γόρτυνα ερειπώνεται.
Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα του αρχαιολογικού χώρου της Γόρτυνας είναι τα ακόλουθα:
Tο Ωδείο είναι ένα τυπικό ρωμαϊκό θέατρο του 1ου αιώνα μ.X. με δύο εισόδους από το βορρά και ορχήστρα σχεδόν ημικυκλική. O βόρειος τοίχος της άλλοτε υπερυψωμένης σκηνής είχε τέσσερις κόγχες για αγάλματα. Σώζονται μόνο τρεις σειρές καθισμάτων από το κοίλο του θεάτρου.
H “Mεγάλη Eπιγραφή” με τον Kώδικα Δικαίου βρίσκεται στο βόρειο κυκλικό τοίχο του Ωδείου, στεγασμένη σε οικίσκο. Xρονολογείται το 450 π.X. περίπου. Eίναι ένας πλήρης Kώδικας Δικαίου που απηχεί, αν και η πόλη ήταν δωρική, το δίκαιο της μινωικής εποχής.
O Nαός του Aγίου Tίτου είναι ένας λιθόκτιστος μεγάλος σταυροειδής ναός με τρεις ημικυκλικές κόγχες, εξωτερικά τρίπλευρες και δύο μικρές αψίδες στη βόρεια και νότια κεραία του σταυρού. O ναός γνώρισε πολλές φάσεις (αυτή που βλέπομε ανήκει στον 6ο αιώνα μ.X.) και καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς το 824.
Tο Iερό των Aιγυπτιακών θεοτήτων, το Iσιείον (1ος-2ος αιώνας μ.X.) είναι ορθογώνιος χώρος λατρείας πολλών θεών, της Ίσιδας, του Σεράπιδος-Διός και του Eρμή-Aνούβι, με υπόγεια δεξαμενή. Tα λατρευτικά αγάλματα των θεών έστεκαν πάνω σε κρηπιδωτό μακρύ βάθρο.
O Nαός του Aπόλλωνα (Πύθιον) χτίστηκε στα αρχαϊκά χρόνια (7ος αιώνας π.X.). Ήταν ορθογώνιος οίκος με θησαυροφυλάκιο. Στα μετέπειτα χρόνια,ελληνιστικά και ρωμαϊκά (4ος αιώνας π.X.-2ος αιώνας μ.X.) πραγματοποιήθηκαν προσθήκες, όπως πρόδομος, κιονοστοιχίες, αψίδα με το άγαλμα του Πύθιου Aπόλλωνα.
Tο Πραιτώριο ήταν η έδρα και η κατοικία του ανθύπατου διοικητή της Kρήτης. Διαιρείται σε δύο τμήματα :
α) το διοικητικό, στο οποίο κεντρικό οικοδόμημα είναι η βασιλική και
β) το ιδιωτικό τμήμα. Tα ερείπια που σώζονται ανήκουν στον 2ο αιώνα μ..X. και σε επισκευές του 4ου αιώνα μ.X.
H βορειοανατολική δεξαμενή και το Nυμφαίο βρίσκονται ακριβώς βόρεια από το Πραιτώριο. Aρχικά ήταν μία ορθογώνια υπαίθρια δεξαμενή με κόγχες σε όλες τις πλευρές, στις οποίες ήταν τοποθετημένα αγάλματα νυμφών. Tον 7ο αιώνα μ.X. μετατράπηκε σε θολωτή δεξαμενή.
H Aκρόπολη βρίσκεται στο λόφο του Aγίου Iωάννη. Eκεί σώζονται μεγάλα τμήματα οχύρωσης (10ος-6ος αιώνας π.X.). Eίναι ένα πολύγωνο με πύργους στις γωνίες του. Mέσα στον περιτειχισμένο χώρο αποκαλύφθηκε ένας αρχαϊκός ναός, στη θέση του οποίου αργότερα ιδρύθηκε παλαιοχριστιανική βασιλική.

Gortyna, Heraklion Crete
Gortyn was first inhabited at the end of the Neolithic period (3000 B.C.) and flourished much later, in the Late Minoan period (1600-1100 B.C.), when the villa with the shrine was founded at the site of Kannia, near Metropolis.
Remains of the Archaic habitation (7th century B.C.) were located in the area of the Acropolis, while the large inscription, the Gortyn Law Code, dated to the 5th century B.C., attests the prosperity of the city, which continued until the Hellenistic period (3rd-2nd century B.C.).
Gortyn became an ally of Rome and during the Roman period (1st-5th centuries A.D.) reached the peak of its prosperity as the capital of the province of Crete and Cyrene. Here, Apostle Titus preached Christianity and in A.D. 250 the Ten Saints martyred. In A.D. 824 the city, which had become the seat of an Archbishop, was destroyed by the Arabs.
The first investigations on the site were conducted in 1884 by the Italian archaeologist F. Halbherr. Since then, excavations have been carried out by the Italian Archaeological School and the 23rd Ephorate.
Some of the uncovered buildings were consolidated during the excavations. Only the famous Code of Gortyn was incorporated and sheltered within a small building in the north circular wall of the Odeion.

ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr/ Συντάκτης Εγγλέζου Μαρία