Τα Γίτανα, δεύτερη -κατά χρονολογική σειρά- πρωτεύουσα της αρχαίας Θεσπρωτίας και έδρα του Κοινού των Θεσπρωτών, ταυτίζονται με τα ερείπια οχυρωμένου οικισμού στη νοτιοδυτική πλαγιά του βουνού της Βρυσέλλας, στη συμβολή του Καλπακιώτικου με τον ποταμό Καλαμά (αρχαίος Θύαμις). Από την προνομιακή τους θέση ήλεγχαν την έξοδο του πλωτού τότε ποταμού προς τη θάλασσα. Στα 150 περίπου χρόνια ζωής της, από την ίδρυσή της το 335/330 π.Χ. έως και την κατάληψή της από τους Ρωμαίους το 167 π.Χ., η πόλη αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα πολιτικά, διοικητικά και οικονομικά κέντρα της ευρύτερης περιοχής του Ιόνιου.
Οι επιγραφικές μαρτυρίες και οι φιλολογικές πηγές, σε συνδυασμό με τα πορίσματα των πρόσφατων ερευνών, επιτρέπουν την ταύτιση της προαναφερθείσας θέσης με τα αρχαία Γίτανα. Η παλαιότερη πληροφορία για την ύπαρξη των Γιτάνων σαν έδρα του Κοινού των Θεσπρωτών μαρτυρείται από το περιεχόμενο ενός απελευθερωτικού ψηφίσματος που βρέθηκε στο χώρο της αγοράς, το οποίο χρονολογείται μεταξύ του 350 και 300 π.Χ., ενώ επιβεβαιώνεται και από την αρχαία γραπτή παράδοση (Λίβιος, Πολύβιος). Η τελευταία γραπτή μαρτυρία για την πόλη (Λίβιος) χρονολογείται το φθινόπωρο του 172 π.Χ., έτος κατά το οποίο έφθασαν στην Ήπειρο Ρωμαίοι απεσταλμένοι με αφορμή την προετοιμασία της οργάνωσης των πολεμικών επιχειρήσεων εν όψει της επικείμενης έναρξης του Γ΄ Μακεδονικού πολέμου. ?
Η εύρεση 3.000 πήλινων σφραγισμάτων, πάνω στα οποία αναγράφεται σε δωρική διάλεκτο το όνομα «ΓΙΤΑΝΑ», κατά την ανασκαφή μεγάλου δημοσίου κτιρίου («Κτίριο Α»), το οποίο ταυτίζεται με το Πρυτανείο της πόλης, επιβεβαιώνει την ταύτιση του ονόματος με το σωζόμενο από τη φιλολογική παράδοση.
Ο αρχαίος οικισμός περιβάλλεται στις τρεις πλευρές από τον ποταμό Καλαμά. Στα βορειοανατολικά ο ορεινός όγκος της Βρυσέλλας, όπου και η ακρόπολη των Γιτάνων, δεσπόζει στο εσωτερικό της δελταϊκής πεδιάδας, που σχηματίστηκε από τις προσχώσεις του ποταμού και παρέχει επιπλέον φυσική προστασία στην αρχαία πόλη. Η προνομιούχος -από άποψη κάλλους και οχύρωσης- θέση σε συνδυασμό με την άμεση πρόσβαση στους φυσικούς πόρους της περιοχής συντέλεσαν στην πρώιμη κατοίκηση της περιοχής από τους προϊστορικούς, ήδη, χρόνους, καθώς παρείχαν αυτάρκεια και ασφάλεια στους κατοίκους. Αυτό υποδεικνύεται από την εύρεση πυριτολιθικών λεπίδων και προϊστορικών οστράκων στην ευρύτερη περιοχή του αρχαιολογικού χώρου.
Κατά την αρχαιότητα, ο ποταμός ήταν πλωτός από τις εκβολές του στο Ιόνιο μέχρι, τουλάχιστον, το ύψος των Γιτάνων, γεγονός που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα ανάπτυξη του οικισμού ως σημαντικού εμπορικού κέντρου. Μέσω του υδάτινου αυτού δρόμου και των παραποτάμιων οδικών αρτηριών, διακινούνταν άνθρωποι και αγαθά -σε ένα κατά τα άλλα δύσβατο τοπίο- και εξασφαλιζόταν η πρόσβαση προς τη θάλασσα, αλλά και την εύφορη ποτάμια κοιλάδα, όπου βρίσκονταν οι σημαντικοί οικισμοί της Λυγιάς και της Μαστιλίτσας. Ταυτόχρονα, υπήρχε άμεση επικοινωνία με τις άλλες μεγάλες πόλεις κατά μήκος του ποταμού (αρχαία Φανοτή, οικισμός στη Ραβενή κ.α.) αλλά και εκείνες στα παράλια της Θεσπρωτίας (Ελίνα κ.α.).
Η ίδρυση της αρχαίας πόλης τοποθετείται, με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα και τις αρχαίες πηγές, στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ., εποχή η οποία συμπίπτει με την προσάρτηση της νότιας Κεστρίνης, της περιοχής δηλ. που οικοδομήθηκε ο οχυρωμένος οικισμός. Η κατοίκηση συνεχίζεται χωρίς διακοπή και στους ελληνιστικούς χρόνους, όπως αποδεικνύεται από τα κτίρια που έχουν ανασκαφεί εντός του οικισμού, αλλά και από τα ευρήματα των τάφων στα βορειοανατολικά της οχύρωσης και δυτικά του φράγματος του Καλαμά. Αντίθετα, δεν υπάρχουν αρχιτεκτονικά λείψανα που θα μπορούσαν να χρονολογηθούν στην περίοδο μετά την κατάληψή της από τους Ρωμαίους. Όπως μαρτυρούν τα εκτεταμένα στρώματα καταστροφής των ανασκαμμένων κτιρίων, φαίνεται ότι ο αρχαίος οικισμός καταστράφηκε το 167 π.Χ. και κατοικήθηκε σποραδικά μέχρι τα τέλη του 1ου αι. π.Χ. οπότε και εγκαταλείφθηκε οριστικά.
Ο αρχαίος οικισμός διαθέτει ισχυρή φυσική οχύρωση, καθώς περιβάλλεται στις τρεις πλευρές από τον ποταμό Καλαμά. Πολυγωνικά τείχη, μήκους 2.500 μ., περιβάλλουν την έκτασης 280 στρεμμάτων πόλη, της οποίας ο πληθυσμός την περίοδο της ακμής της υπολογίζεται στις έξι χιλιάδες κατοίκους. Τα τείχη έχουν μνημειακή μορφή, καθώς είναι ενισχυμένα με πύργους και το σωζόμενο ύψος τους φτάνει τα 2-3 μ.
Τα Γίτανα είναι χτισμένα σε διαφορετικά άνδηρα με οργανωμένο πολεοδομικό σχέδιο, το οποίο διαγράφεται από δρόμους πλάτους 4-6 μ., που ορίζουν ορθογώνιες οικοδομικές νησίδες και οικοδομικά τετράγωνα. Συγκεκριμένα, τον οικισμό διατρέχουν από ΒΔ προς ΝΑ τρεις μεγάλοι δρόμοι, ενώ ένας τέταρτος οδηγεί εκτός των τειχών, στην περιοχή του θεάτρου. Πέραν της νότιας κλιτύος του λόφου της ακροπόλεως, όπου λόγω της έντονης κατωφέρειας δεν έχουν διαπιστωθεί θεμέλια οικοδομημάτων, η υπόλοιπη -σχετικά ομαλή- έκταση του περιτειχισμένου οικισμού παρουσιάζει πυκνή δόμηση. Ισχυρό εσωτερικό τείχος (διατείχισμα), μήκους 315 μ., χωρίζει τον αρχαίο οικισμό σε δύο μεγάλους οικιστικούς τομείς.
Το δυτικό τμήμα του οικισμού, εσωτερικά του διατειχίσματος, έχει συνολική έκταση 50 στρεμμάτων και, όπως μαρτυρούν τα εκτεταμένα στρώματα καταστροφής, στο τμήμα αυτό αναπτύσσεται μεγάλο μέρος της δημόσιας και θρησκευτικής ζωής της πόλης. Η αγορά της αρχαίας πόλης, χώρος συναθροίσεων και εμπορικών συναλλαγών, καταλαμβάνει πρωτεύουσα θέση στο ανατολικό τμήμα του οικισμού. Στη βόρεια πλευρά της οριοθετείται από στοά μήκους 76 μ. Μία σειρά 26 δωρικών κιόνων στην πρόσοψη και 14 ιωνικών κιόνων εσωτερικά στήριζε τη στέγη της στοάς, δημιουργώντας έναν ευρύχωρο στεγασμένο χώρο, στον οποίο μπορούσαν να προσφεύγουν οι ευρισκόμενοι στην αγορά για να προστατευτούν από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Τη νότια πλευρά της αγοράς οριοθετεί συγκρότημα επάλληλων τετράγωνων καταστημάτων, πολλά από τα οποία φαίνεται να επικοινωνούν και με δρόμο παράλληλο με την πίσω πλευρά του όλου συγκροτήματος.
Η σχετικά πολυτελής διαβίωση των κατοίκων της πόλης, λίγο πριν την καταστροφή της το 2ο π.Χ. αιώνα, καθρεφτίζεται στην ποιότητα κατασκευής των δημοσίων κτιρίων που έχουν ανασκαφεί και στον πλούτο των κινητών ευρημάτων. Στο εσωτερικό των τειχών είναι ευδιάκριτο το κατώτερο τμήμα των τοίχων αρχαίων κτιρίων, τόσο δημόσιων όσο και ιδιωτικών. Τα μαρμάρινα και εν γένει λίθινα κατώφλια που σώζονται in situ, φιλοξενούσαν, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα, μεγάλες συνήθως δίφυλλες εξώθυρες.
Στα Ν/ΝΔ του χώρου, αποκαλύφθηκε κτίριο λατρευτικού χαρακτήρα, γνωστό ως “μικρός ναός”. Πρόκειται για κτίριο διαστάσεων 13×7,10 μ., με πρόναο και σηκό. Το μικρό μέγεθος, η απλή ορθογώνια κάτοψη με τη διμερή διαίρεση και η απουσία περιμετρικής κιονοστοιχίας είναι χαρακτηριστικά των ναϊκών οικοδομημάτων της Ήπειρου.
Ακολουθώντας την κύρια οδική αρτηρία του οικισμού προς τα ΝΔ, έχει έρθει στο φως το συμβατικά ονομαζόμενο “κτίριο Α”, διαστάσεων 41×31 μ., δημοσίου χαρακτήρα όπως επιβεβαιώνει η αποκάλυψη 3.000 πήλινων σφραγισμάτων στο εσωτερικό του, που το ταυτίζει με το Πρυτανείο – αρχείο της πόλης. Τα δωμάτια τοποθετούνται γύρω από μία κεντρική αυλή, με διαφορετική το καθένα λειτουργία. Οι εσωτερικοί τοίχοι καλύπτονται με κονιάματα από χώμα και όστρεα και στα καλύτερα διατηρούμενα τμήματά τους σώζεται επίχρισμα με κόκκινο και μπλέ χρώμα. Αποκαλύφθηκαν τρία δωμάτια συμποσίων, τα οποία διαθέτουν ψηφιδωτά δάπεδα με διακόσμηση από αστέρι, σπείρες, κύκλους και δελφίνια.
Η ανασκαφική έρευνα έχει φέρει στο φως χάλκινα αγαλματίδια και fulcrum ανακλίντρων, ενώ σημαντικός ήταν ο αριθμός των χάλκινων νομισμάτων, στα οποία συμπεριλαμβάνεται και ένας θησαυρός 178 νομισμάτων του Κοινού των Ηπειρωτών (234-168 π.Χ.).
Δυτικά των τειχών βρίσκεται το θέατρο, χωρητικότητας 4-5.000 θεατών, χώρος διεξαγωγής θεατρικών παραστάσεων, αλλά και εκδηλώσεων πολιτικού χαρακτήρα.

Gitana, Filiates Thesprotia
Gitana, second -in chronological order- capital of ancient Thesprotia and seat of the koinon of the Thesprotians, are related with the ruins of the fortified settlement on the SW edge of the elongate hill of Vrysella, north of the river Kalamas basin, at its cofluence with its tributary, Kalpakiotikos. From this priviliged location, it controlled the exit of the river to the sea. In 150 years since its foundation until its conquest from the Romans in 167 BC, the city consisted one of the most important political, administrative and financial centers in the ionian region. The epigraphic evidence and the philological sources, in combination with the findings of recent research, allow the identification of this area with ancient Gitana. The earlier information for the existence of Gitana as the seat of the Koinon of the Thesprotians, is testified by the content of a liberating resolution which was founded in the place of Agora and it is dated from 350 until 300 BC, so long as it verified from the ancient written tradition (Livius, Polybius). The last written testimony for the city (Livius) is dated from the autumn of 172 BC, the same year that the Romans arrived at Epirus in order to prepare and organise the war operations in view of the impending outbreak of the III Macedonian war. Later, during the excavation of the city’s Prytaneion – archival building, on the SW edge of the settlement – two clay sealings, out of a total of about 3,000 discovered in the area, bear the in the inscription “ΓΙΤΑΝΑ”. The ancient settlement is surrounded by three sides from the Kalamas River. On the northeast, the fortification includes the SW edge of the limestone volume of Vrysela, where the citadel of Gitana, dominates in the interior of the deltaic plain. The location of the area, priviliged in terms of the protection it offers and its proximity to natural resources, contributed to its early inhabitance, already during the prehistoric times, as suggested by the discovery of flint blades and prehistoric pottery in the greater area. In ancient times, the river was navigable. Moreover, in addition to the commercial activities offered by the communication with the sea, the city controlled the largest Thesprotian plain, while in its territory belonged also part of the plain of Kestrini, which was famous for its oxes. Also, the inhabitants were able to approach the most important settlements Lygia and Mastilitsa. At the same time there was a direct communication with the other big cities along the river (ancient Fanoti, settlement in Raveni, Elina etc). The foundation of the ancient city is dated in the mid 4th century BC. This year coincided with the annexation of south Kestrini, region where constructed the fortified settlement. In the Hellenistic period the habitation continues as it’s proved by the excavated buildings inside the settlement. On the contrary there are no architectural remains which could be dated this time of period after the conquest from the Romans.
Gitana, second -in chronological order- capital of ancient Thesprotia and seat of the koinon of the Thesprotians, are related with the ruins of the fortified settlement on the SW edge of the elongate hill of Vrysella, north of the river Kalamas basin, at its cofluence with its tributary, Kalpakiotikos. From this priviliged location, it controlled the exit of the river to the sea. In 150 years since its foundation until its conquest from the Romans in 167 BC, the city consisted one of the most important political, administrative and financial centers in the ionian region. The epigraphic evidence and the philological sources, in combination with the findings of recent research, allow the identification of this area with ancient Gitana. The earlier information for the existence of Gitana as the seat of the Koinon of the Thesprotians, is testified by the content of a liberating resolution which was founded in the place of Agora and it is dated from 350 until 300 BC, so long as it verified from the ancient written tradition (Livius, Polybius). The last written testimony for the city (Livius) is dated from the autumn of 172 BC, the same year that the Romans arrived at Epirus in order to prepare and organise the war operations in view of the impending outbreak of the III Macedonian war. Later, during the excavation of the city’s Prytaneion – archival building, on the SW edge of the settlement – two clay sealings, out of a total of about 3,000 discovered in the area, bear the in the inscription “ΓΙΤΑΝΑ”. The ancient settlement is surrounded by three sides from the Kalamas River. On the northeast, the fortification includes the SW edge of the limestone volume of Vrysela, where the citadel of Gitana, dominates in the interior of the deltaic plain. The location of the area, priviliged in terms of the protection it offers and its proximity to natural resources, contributed to its early inhabitance, already during the prehistoric times, as suggested by the discovery of flint blades and prehistoric pottery in the greater area. In ancient times, the river was navigable. Moreover, in addition to the commercial activities offered by the communication with the sea, the city controlled the largest Thesprotian plain, while in its territory belonged also part of the plain of Kestrini, which was famous for its oxes. Also, the inhabitants were able to approach the most important settlements Lygia and Mastilitsa. At the same time there was a direct communication with the other big cities along the river (ancient Fanoti, settlement in Raveni, Elina etc). The foundation of the ancient city is dated in the mid 4th century BC. This year coincided with the annexation of south Kestrini, region where constructed the fortified settlement. In the Hellenistic period the habitation continues as it’s proved by the excavated buildings inside the settlement. On the contrary there are no architectural remains which could be dated this time of period after the conquest from the Romans.

ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr/ Συντάκτης Λάμπρου Βασιλική, Αρχαιολόγος
Λάζου Θεοδώρα, Ιστορικός-Αρχαιολόγος