Στην Αιανή βρίσκονται διάσπαρτα τόσο μέσα στο σύγχρονο οικισμό (2), όσο και εκτός (9) μια σειρά βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων, σημαντικότατων για την ιστορία του οικισμού και της θρησκευτικής τέχνης της Δυτικής Μακεδονίας και γενικότερα της ΒΔ ηπειρωτικής Ελλάδας. Στην κεντρική πλατεία του χωριού βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Παναγίας, τέλους 11ου – αρχές 12ου αι. με φάσεις επισκευών και προσθηκών 16ου, 18ου και 19ου αι., στις οποίες αντιστοιχούν και οι διαφορετικές φάσεις αγιογράφησης του ναού. Αποτελούσε τουλάχιστον κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο (τέλος 16ου αι.) καθολικό μονής, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, από την οποία μέχρι πρόσφατα (1950) διατηρούνταν ο περίβολος, η κινστέρνα, τα κελλιά και το κωδωνοστάσιο. Κοντά στο ναό της Παναγίας (600μ.) ανατολικά του οικισμού βρίσκεται ο υδρόμυλος με την επωνυμία “Ζαμπουρνός μύλος”, το μοναδικό προβιομηχανικό μνημείο της ευρύτερης περιοχής. Ήταν μετόχι της Ιεράς Μονής Οσίου Νικάνορα Ζάβορδας. Το συγκρότημα του υδρόμυλου αποτελείται από το καθ’ αυτό ισόγειο κτίριο του μύλου, ορθογώνιας κάτοψης με το αλεστικό του σύστημα και τον αύλακα που χρονολογείται, σύμφωνα με επιγραφή το 1874.
Σε απόσταση 1 χλμ. βόρεια του οικισμού, αριστερά της οδού Κοζάνης – Αιανής βρίσκεται ο μονόχωρος ναός της Αγίας Αναστασίας Φαρμακολύτριας με τοιχογραφίες του β΄μισού 19ου αι., Σαμαριναίου αγιογράφου, στον ανατολικό τοίχο του Ιερού. Βόρεια του οικισμού, στην είσοδό του, βρίσκεται ο μονόχωρος ναός της Αγίας Παρασκευής με τοιχογραφίες του 15ου αι. στον ανατολικό τοίχο του Ιερού. ΒΑ του οικισμού, στην κορυφή βραχώδους γυμνού λόφου βρίσκεται ο μονόχωρος ναός του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου με τοιχογραφίες του β΄ μισού 19ου αι., Σαμαριναίου αγιογράφου στον ανατολικό τοίχο του Ιερού.
ΝΑ του οικισμού, στην έξοδό του βρίσκεται το ερειπωμένο σήμερα μοναστηριακό συγκρότημα του Αγίου Αθανασίου, κτισμένο πιθανότατα στη θέση αρχαίου ιερού, που αποτελούσε μετόχι της Ιεράς Μονής Οσίου Νικάνορα Ζάβορδας. Το καθολικό, ο ναός του Αγίου Αθανασίου, τα υπόλοιπα οικήματα του μετοχίου (κελλιά, ηγουμενείο, σταύλος, αποθήκες), καθώς και ο περίβολος έχουν δεχθεί πολλαπλές ανακαινίσεις στο πέρασμα των αιώνων με τελευταία το έτος 1908, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή στην κόγχη της κύριας εισόδου του ναού. Αγιογραφίες έφερε ο ναός του Αγίου Αθανασίου στην κόγχη του Ιερού (Πλατυτέρα και Ιεράρχες). Ωστόσο οι πρώτες σωστικές επεμβάσεις μετά το σεισμό αποκάλυψαν τμήμα παλαιότερου τοιχογραφικού διακόσμου στο βόρειο τοίχο, αποδεικνύοντας έτσι την ύπαρξη του καθολικού σε προγενέστερη περίοδο.
ΝΑ του οικισμού, σε απόσταση περίπου 2 χλμ., βρίσκεται κάτω από σύγχρονο στέγαστρο ο ερειπωμένος πλέον μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 1995 μεταβυζαντινός ναός του Ταξιάρχη (Αρχιστρατήγου Μιχαήλ), μονόχωρος με μεταγενέστερο νάρθηκα (19ου αι.) που διατηρεί στο εσωτερικό του κυρίως ναού σημαντικό τοιχογραφικό διάκοσμο, ακριβώς χρονολογημένο με κτητορική επιγραφή το 1549, ο οποίος φιλοτεχνήθηκε με δαπάνες του άρχοντα Στόλη και της συζύγου του. Λίγα μέτρα ΝΑ βρίσκεται ο μονόχωρος ναός του Αγίου Νικολάου που είναι κατάγραφος στο εσωτερικό του με αγιογραφίες φιλοτεχνημένες από τον ιεροδιάκονο Ζαχαρία, το 1552, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, στην οποία αναφέρεται και πάλι το ζεύγος των κτιτόρων του Ταξιάρχη. Κοντά στους δύο γειτονικούς ναούς βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός της Αγίας Τριάδας, μονόχωρος με λείψανα τοιχογραφιών του 16ου αι. στο Ιερό. Δυτικά του οικισμού, σε απόσταση 2 χλμ., βρίσκεται ο βυζαντινός ναός του Αγίου Δημητρίου (11ου ή 13ου αι. με τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου και 15ου-16ου αι.) ο οποίος αποτελούσε καθολικό μονής. Αμέσως ΝΑ βρίσκονται τα ερείπια της βασιλικής του Αγίου Νέστορα με τοιχογραφίες μέσων 16ου αι. στην κόγχη του Ιερού. Όλα τα παραπάνω μνημεία, εκτός από το μοναστηριακό συγκρότημα του Αγίου Αθανασίου, τον Άγιο Νικόλαο και τον Ταξιάρχη, τα οποία είναι υποστυλωμένα λόγω του σεισμού και την Παναγία, στην οποία δεν έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες συντήρησης, είναι επισκέψιμα.
Στο σύγχρονο οικισμό της Αιανής, 22 χλμ. ΝΑ της Κοζάνης, κοντά στη βόρεια όχθη του Αλιάκμονα, στις υπώρειες του όρους Μπούρινου και στον εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο της με λείψανα κατοίκησης και ευρήματα από την προϊστορική έως τη μεταβυζαντινή περίοδο εντάσσονται μια σειρά βυζαντινών και μεταβυζαντινών ναών, σημαντικότατων για την ιστορία και τη θρησκευτική τέχνη της Κεντροδυτικής Μακεδονίας. Η αρχαία πόλη Αιανή ταυτίζεται πλέον με τον οικισμό στον οχυρό λόφο της “Μεγάλης Ράχης”, 1 χλμ. ΒΔ. Κατά τη ρωμαϊκή και ιδιαίτερα την αυτοκρατορική περίοδο η πόλη επεκτείνεται, όπως μαρτυρούν τα τελευταία αρχαιολογικά δεδομένα προς τη θέση του σημερινού οικισμού και νοτιότερα ως τη “Ράχη Τσέικα”. Σύμφωνα με τους περισσότερους ερευνητές, την περίοδο αυτήν το διοικητικό κέντρο της Αιανής μεταφέρεται στη θέση “Παλαιόκαστρο”, στη γειτονική Καισαρειά, σε απόσταση μόλις 4 χλμ. Κατά την ύστερη ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο η Αιανή παρακμάζει και μεταβάλλεται σε απλή κώμη λόγω των βαρβαρικών επιδρομών και της ιδιαίτερης ανάπτυξης που γνωρίζει η Καισαρειά, όπου ιδρύεται επισκοπή, πιθανότατα τον 4ο αι., μαρτυρημένη από τις πηγές κατά τους 5ο-6ο αι. (Συνέκδημος Ιεροκλέους, επιγραφικά δεδομένα), η οποία υπαγόταν στη μητρόπολη Λαρίσης. Οι βαρβαρικές επιδρομές του 4ου-5ου αι. έχουν ως συνέπεια την καταστροφή πολλών κάστρων της Δ. Μακεδονίας, ανάμεσα στα οποία και της Καισαρειάς, το οποίο επισκευάζει ο Ιουστινιανός τον 6ο αι. Από τον 7ο αι. και εξής με τις επιδρομές και την εγκατάσταση Σλάβων σε περιοχές της Μακεδονίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία λόγω της οχυρής στρατηγικής θέσης του το γειτονικό κάστρο των Σερβίων. Η Αιανή κατά τους βυζαντινούς και υστεροβυζαντινούς χρόνους ακολουθεί ανάλογη πορεία με αυτήν των φρουρίων και οικισμών της Δ. Μακεδονίας. Πλήττεται διαδοχικά από τις επιδρομές των Βουλγάρων, των Νορμανδών, των Φράγγων, των Σέρβων με περιοδικές ανακαταλήψεις από τους Βυζαντινούς μέχρι την οριστική κατάληψη από τους Οθωμανούς. Επί Αλεξίου Α΄ ή των διαδόχων του, κατά τους 11ο-12ο αι., στα πλαίσια της διοικητικής μεταρρύθμισης υπάγεται στο κατεπανίκιο με έδρα τη γειτονική Βάνιτσα (σημερινή Άνω Κώμη). Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας με την εγκατάσταση των Κονιάρων στη βόρεια όχθη του Αλιάκμονα ο γηγενής πληθυσμός βρήκε καταφύγιο στα πλησιέστερα προς τον ορεινό όγκο του Μπούρινου χωριά, μεταξύ άλλων και την Αιανή που είχε αμιγή ελληνικό πληθυσμό. Στην Αιανή αυτήν την περίοδο, η οποία σύμφωνα με τους κώδικες της μονής Ζάβορδας, ονομάζεται πλέον Κάλλιανη (έως το 1926) υπήρχαν πολλά κτήματα μοναστηριών, κυρίως τοπικών, τα οποία απολάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια και δημιούργησαν ευνοϊκούς όρους διαβίωσης στους κατοίκους, τουλάχιστον κατά τους πρώτους μεταβυζαντινούς χρόνους. Η Κάλλιανη παραμένει Κεφαλοχώρι και διατηρεί την ανεξαρτησία των κτημάτων της από εκείνα του στέμματος. Η οικονομική ευρωστία της περιοχής με την ανάπτυξη της γεωργίας και κτηνοτροφίας συνετέλεσε στην επισκευή, ανοικοδόμηση και αγιογράφηση πολλών ναών με χορηγίες τοπικών αρχόντων, πιστών και μοναχών, ιδιαίτερα κατά το β΄ μισό του 16ου αι. Ο 18ος αι. σηματοδοτείται με την καταστροφική επιδρομή συμμοριών ληστών στα 1765 και την κατάληψη της Αιανής από τον Αλή Πασά κατά την τελευταία εικοσαετία. Η καλλιέργεια του κρόκου στην περιοχή και η εξαγωγή του από τους πραγματευτάδες της Δ. Μακεδονίας στις αγορές της Κεντρικής Ευρώπης συντελούν στην ανασυγκρότηση της οικονομικής ζωής της Αιανής από τα τέλη του 18ου αι.
Στην Αιανή φυλάσσεται ένα σημαντικό σύνολο φορητών εικόνων, ιερών κειμηλίων, γλυπτών, νομισμάτων, σπαραγμάτων τοιχογραφιών και άλλων αντικειμένων βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων που αποτελεί τμήμα της Αρχαιολογικής Συλλογής της πόλης, η οποία δημιουργήθηκε στα 1952-53 από τον Κ. Σιαμπανόπουλο, κατά την περίοδο που διετέλεσε δάσκαλος στην Αιανή και εμπλουτίζεται από τις νεότερες έρευνες στην περιοχή, περισυλλογές και τις παραδόσεις των κατοίκων.

Byzantine and Post-Byzantine Monuments of Aianis, Kozani
In Aiani, during the byzantine and post-byzantine period, many churches were built and decorated with important wall paintings. In the centrial square of the village, the church which is dedicated in the Dormition of the Virgin, was rather built in the end of the 11th or in the beginning of the 12th c. In the end of 16th c., it was the Katholicon of a monastery, which is ruined nowadays.The wall paintings are dated in many periods. Few fragments of the first layer dated in the 12th c. are preserved. The second layer was painted in the 16th c. and is preserved all over the church. In the exonarthex, it was covered with new wall paintings in the 18th c. probably depicted by the painter Panos from Ioannina. In 1877, the painter Demetrios Adam Pitenis decorated some parts of the walls in the nave and narthex.
Near the church, a water mill is located, which belonged to the Zaborda’s monastery and was dated in 1874. Other monuments in Aiani are the followings: an aisleless basilica dedicated in St.Anastasia Farmakolitria covered with wall paintings which were painted in the second half of the 19th c. An aisleless basilica dedicated in St.Ioanni Prodromos covered with wall paintings which were painted in the second half of the 19th c. The monastery of St.athanasios which belonged to the Zaborda’s monastery. Nowadays, the cells, the Katholicon, the refectory, the store houses are abandoned and preserved in bad condition because of the many interventions which took place in the part.
The aisleless basilica dedicated in Taxiarchi was damaged by the earthquake of 1995 and is almost demolished. Some wall paintings are preserved which were painted in 1549 according to the donor’s inscription. The aisleless basilica dedicated in St.Nikolaos is covered with wall paintings which are preserved in bad condition and are dated in 1552. The three aisled basilica dedicated in St.Dimitrios covered with two layers of frescoes which were painted in the 13th and 16th c. It used to be a Katholicon of a monastery. Near this church, the ruins of another basilica dedicated in St.Nestor is located which was covered with frescoes dated in the 16th c.
The village of Aiani is located 22Km in south-east of Kozani, near the Aliakmona river in the foot of the Bourinos mountain. The ancient Aiani is identified with the settlement in the hill of ”Megali Rachi”. From the prehistoric to the post byzantine period, the city flourished. During the roman and the early-byzantine period, Aiani is no longer in power because of the barbaric invasions. As a result, another village named Kaisaria near Aiani was developed and a bishopric was founded. Many castles were demolished during the byzantine period in the area of Western Macedonia. Those of Aiani were among them. In a codex of Zaborda’s monastery, Aiani is mentioned as Kalliani.
During the post byzantine period, especially in 16th c. many churches were built and decorated with important wall paintings. During the Turkish conquest Aiani maintained the independence of its properties, enjoyed particular privileges and was an administrative center in the area.

ΠΗΓΗ: http://odysseus.culture.gr/ Συντάκτης Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, αρχαιολόγος