Το Βελβεντό, 33 χιλμ. ΝΑ της Κοζάνης, είναι κτισμένο στην εύφορη κοιλάδα του Αλιάκμονα μεταξύ των βουνών Βέρμιο, Καμβούνια και Πιέρια, κάτω από την ψηλότερη κορυφή των Πιερίων, το Φλάμπουρο, στις δυτικές υπώρειες, σε υψόμετρο 450 μ. Βορειοδυτικά του απλώνεται η τεχνητή λίμνη του Πολυφύτου, ενώ νοτιοδυτικά του το μεσαιωνικό κάστρο των Σερβίων. Η επίκαιρη θέση του σε σημεία ελέγχου των ορεινών διαβάσεων προς την Άνω και Κάτω Μακεδονία, αλλά και τη Θεσσαλία, ευνόησε την κατοίκηση στη γύρω περιοχή και τα κοντινά υψώματα από την προϊστορική ακόμη περίοδο (“Βασιλάρα Ράχη”, δυτικά, προς τον Αλιάκμονα). Πλήθος θέσεων γύρω από το σύγχρονο οικισμό βρίθουν αρχαιολογικών ευρημάτων από τους προϊστορικούς και ιδιαίτερα τους ρωμαϊκούς και τους πρώτους βυζαντινούς χρόνους (η “Παλιόχωρα”, 6 χιλμ. ΝΔ, η “Γρατσιάνη”, σε μικρή απόσταση από την προηγούμενη, ο “Μπράβας”, η “Παπαράχη”, κ. ά.). Οι τάφοι υστερορωμαϊκών – παλαιοχριστιανικών χρόνων που αποκαλύφθηκαν τελευταία στη θέση “Κάτω Μπράβας”, η ύπαρξη λουτρού, τέλους 3ου με αρχές 4ου αι., στα θεμέλια του βυζαντινού ναού του Αγίου Μηνά, αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικών χρόνων εντοιχισμένα σε εκκλησίες και νομίσματα συνηγορούν για την ανάπτυξη της περιοχής αυτήν την περίοδο. Αρχιτεκτονικά λείψανα, όστρακα αγγείων, νομίσματα ρωμαϊκών έως και βυζαντινών χρόνων ανευρίσκονται στις οχυρωμένες θέσεις με την ονομασία “Παλαιόκαστρο”, η μία τρία χιλμ. ΒΑ του Βελβεντού, σε λόφο δυτικά των Πιερίων και η δεύτερη ΝΔ, κοντά στο σύγχρονο οικισμό Παλαιογράτσανο (Παλαιόκαστρο Γρατσάνης ή Παναγία στο Τσιλιπίσιο). Στην πρώτη αποκαλύφθηκε το 1956, κατά τη διάρκεια εκσκαφής από πιστούς, το ανατολικό τμήμα μεγάλης εκκλησίας με ημικυκλική κόγχη κτισμένη με ημιλαξευμένους, πλακαρούς λίθους και ασβεστοκονίαμα. Στη δεύτερη ανευρίσκονται πλήθος μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών και τμήματα ψηφιδωτού δαπέδου από μεγάλο ναό, εντός του οποίου κτίστηκε σύγχρονο ναύδριο. Οι μαρτυρίες των πηγών σχετικά με την ιστορία και την ονομασία του Βελβεντού στη βυζαντινή περίοδο είναι λιγοστές και ερμηνεύονται ποικιλοτρόπως από τους διάφορους ερευνητές (ρωμαϊκή περίοδος, 8ος/9ος αι., 13ος αι.: Ι. Θαβώρης, Κ. Γουναρόπουλος, Α. Παπαγεωργίου – P. Skok). Η παλαιότερη μνεία του ονόματος απαντά στον κώδικα της μονής Ζάβορδας (16ος-17ος αι.) και σε εξώφυλλο μηναίου του 1551 από τη μονή της Αγίας Τριάδας, όπου γίνεται αναφορά και “περί θέματος Βελβεντού”. Γενικότερα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας το Βελβεντό γνωρίζει ιδιαίτερη ανάπτυξη με τη συγκέντρωση στην εύφορη περιοχή του κατοίκων από τους γύρω οικισμούς και τις γειτονικές περιοχές. Το Βελβεντό είχε παραχωρηθεί ως μαλικανές (δώρο) στη Βαλιντέ Χανούμ, τη βασιλομήτορα και έχαιρε ιδιαίτερων προνομίων. Διοικητικά υπαγόταν στα Σέρβια έως το 1774, όταν αποσπάστηκε και έγινε έδρα της τοπαρχίας “Τσιαρσαμπά” με έπαρχο και δικαστή. Το 19ο αι. ο οικισμός γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη, λόγω της παραγωγής και εκμετάλλευσης των τοπικών γεωργικών προϊόντων, όπως το λινάρι και τα ροδάκινα και του υδάτινου πλούτου της περιοχής με τα μπατάνια και τους μύλους. Η παιδεία γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση από τις αρχές του 17ου αι. και κυρίως το 18ο αι., όταν ιδρύθηκε κοινοτική σχολή το 1773 με φοίτηση υποχρεωτική για όλους με τις εισφορές των εκκλησιών της κοινότητας, η οποία λειτούργησε έως το 1913/4 ως μεικτή. Σήμερα στο Βελβεντό σώζονται 74 εκκλησίες και ξωκκλήσια από τα οποία έχουν κηρυχτεί διατηρητέα μνημεία ένας βυζαντινός ναός, τρεις μεταβυζαντινοί, μια μονή και τέσσερα ξωκκλήσια με τοιχογραφίες ιδιαίτερης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας (12ος έως και 19ος αι.). Ακόμη στο Βελβεντό διασώζεται μια σημαντική συλλογή φορητών εικόνων και ιερών κειμηλίων του 15ου έως και 19ου αι. μοναδική στο Ν. Κοζάνης για την παλαιότητά της, την αξία και το πλήθος των αντικειμένων της, η οποία μελλοντικά θα εκτεθεί στο κτίριο του παλαιού αρρεναγωγείου μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασής του.
Στο Βελβεντό διασώζονται εκτός από τις εντοπισμένες αρχαιολογικές θέσεις που αναφέρθηκαν ένας βυζαντινός ναός, τρεις μεταβυζαντινοί, μια μονή και τέσσερα ξωκκλήσια με τοιχογραφίες μεταβυζαντινών χρόνων. Όλα τα παραπάνω αποτελούν επισκέψιμα μνημεία, διότι λειτουργούν ως ξωκκλήσια και ενοριακοί ναοί.
Κατά την είσοδό μας στον οικισμό συναντούμε τον παλαιότερο βυζαντινό ναό μέσα σε περιβόλια από ροδακινιές, τον Άγιο Μηνά με τοιχογραφίες των αρχών του 13ου αι. και του 15ου αι. Αμέσως στη συνέχεια, στη θέση “Φισκίνα” βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, με τοιχογραφίες του 14ου αι., του 1588 και με το παλαιότερο γνωστό χρονολογημένο τέμπλο του 1591. Στο κέντρο του οικισμού βρίσκεται η επιβλητική βασιλική της Κοίμησης Θεοτόκου σε κοινό αύλειο χώρο με το παλαιό αρρεναγωγείο. Ανεγέρθηκε στα 1804, στη θέση παλαιότερου μικρότερου ναού, από τον οποίο φαίνεται να προέρχεται το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο επιπεδόγλυφης τεχνικής του β΄ μισού 16ου αι. που βρίσκεται στο παρεκκλήσι του Προδρόμου. Ο ναός είναι κατάγραφος με δυτικότροπες τοιχογραφίες που θυμίζουν κοσμικούς πίνακες, εκτός από τη σύνθεση της Κοίμησης που φέρει χρονολογία 1813 και η οποία διατηρεί τις βασικές αρχές της βυζαντινής τέχνης. Στο εσωτερικό εντυπωσιάζει το ξυλόγλυπτο τέμπλο σε έξεργο και διάτρητο ανάγλυφο του 1804-1807.
ΝΔ του οικισμού στον ερειπωμένο παλαιό οικισμό της Γρατσιάνης βρίσκεται ο μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Δημητρίου, τρίκλιτη βασιλική με τρίπλευρη αψίδα που έχει υποστεί νεότερες μετασκευές. Στο εξωτερικό και το εσωτερικό διατηρεί τοιχογραφίες του 15ου αι. (εξωτερική πλευρά νότιου τοίχου), του β΄ μισού 16ου αι. (εξωτερική πλευρά δυτικού τοίχου) και του τέλους του 16ου με αρχές του 17ου αι. (ανατολικός τοίχος Ιερού). Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο τέμπλο ποικίλης τεχνικής και θεματολογίας που αποτελείται από τμήματα παλαιότερου του 14ου-15ου αι. και νεότερου του τέλους 16ου αι. ΒΑ του Βελβεντού στις υπώρειες του λόφου, όπου σε υψόμετρο 800 μ. δεσπόζει το Παλαιόκαστρο, το οχυρωμένο φρούριο με αρχαιότητες ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων, σώζονται σήμερα δυο μονόχωροι ναοί του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Νικολάου στον Ξερόλακκα, που έχουν υποστεί νεότερες μετασκευές, αλλά διασώζουν λείψανα τοιχογραφικού διακόσμου του 15ου και του τέλους 15ου – αρχών 16ου αι. στο ανατολικό τμήμα τους. Σε απόσταση 8 χλμ. από το Βελβεντό στη δασώδη πλαγιά των Πιερίων βρίσκεται η μονή της Αγίας Τριάδας, από την οποία διατηρούνται το καθολικό και η δυτική πτέρυγα των κελιών. Το καθολικό, μονόχωρος ναός με νάρθηκα και γυναικωνίτη στα δυτικά έχει δεχτεί νεότερες επισκευές το 19ο αι. Ο αρχικός ναός αποτελούσε κτίσμα του 17ου αι., σύμφωνα με την παράσταση της Πεντηκοστής στο εσωρράχιο του τόξου της κόγχης επάνω από την νότια είσοδο, το βημόθυρο και τις εικόνες. Ωστόσο φαίνεται ότι η μονή ιδρύθηκε παλαιότερα, πιθανότατα το 15ο αι., σύμφωνα με την παράδοση και τις ιστορικές συνθήκες της εποχής. Η παλαιότερη μνεία της περιέχεται σε μη χρονολογημένη ακριβώς ενθύμηση σε μηναίο του 1551 που προέρχεται από τη μονή.
ΝΔ του Βελβεντού, στο δρόμο προς τον οικισμό Παλαιογράτσανο, βρίσκεται ο μονόχωρος ναός της Αγίας Παρασκευής, μετασκευασμένος σήμερα, ο οποίος διασώζει στον ανατολικό τοίχο του Ιερού τοιχογραφίες που εντάσσονται στο αντικλασικό πνεύμα της ζωγραφικής του τέλους 14ου – αρχών του 15ου αι. στη Μακεδονία και στην παραγωγή τοπικών, επαρχιακών εργαστηρίων.
Ο πλούτος των μνημείων στην περιοχή από την παλαιοχριστιανική περίοδο και εξής θα προβληθεί και θα αναδειχθεί με τη μελλοντική έκθεση στο κτίριο του παλαιού αρρεναγωγείου επιλεγμένου αρχαιολογικού υλικού από σωστικές ανασκαφές και περισυλλογές που έλαβαν χώρα τα τελευταία χρόνια στην περιοχή από την παλαιά Αρχαιολογική Συλλογή του Μορφωτικού Ομίλου, τη Συλλογή των εικόνων και ιερών κειμηλίων και πλούσιο φωτογραφικό υλικό από τις τοιχογραφίες των ναών, στον έναν από τους οποίους (Άγιο Νικόλαο) ολοκληρώθηκε και η συντήρηση του τοιχογραφικού διακόσμου.

Byzantine and Post-Byzantine monuments of Velvendo, Kozani
Velvento is built in the fertile valley of Aliakmon between the mountains of Vermio,Kamvounia and Pieria, under the taller top of Pieria, the Flabouro, in the western roots of the mountains, in an altitude 450m. It’s 33Km far away from Kozani in southly west castle of Servia is located.In different places round the current settlement are full of archaeological sites from the prehistoric and particularly the Roman and first byzantine years are found near Velvento (”Paliochora”, 6 Km south-westernly, ”Gratsiani” in a small distance from previous , ”Bravas”,”Paparachi”,”Vasilara Rachi” e.t.c.).
The tombs of late roman and early-byzantine period which were found in the site named ”Kato Bravas”, the bath of the early-byzantine period which was excavated under the byzantine church of St.Minas, many architectural remnants and coins confirm the development of Velvento in the certain period.
The fortified sites of Palaikastro – where the east part of a church was found – and of Palaiogratsano – where many marble and mosaic fragments were revealed – are located near Velvento. The area in identified as Velvento in the codex of Zaborda (16th -17th c.) and in a manuscript of Saint Triadas monastery in 1551. The historical sources in byzantine period mention the name rarely.During the Turkish conquest, Velvento was particularly developed, maintained the independence of its properties, enjoyed privileges and became an administrative center since 1774 (before belonged to Servia). Education flourished in the beginning of 17th c. and especially in 18th c., when a community school was founded in 1773, which was held since 1913/4.
Nowadays, in Velvento many churches are preserved in the center and in the area, which are covered with important wall paintings dated from the 12th to 19th century. Also, a collection of portable icons and other precious objects belongs to Velvento and it’s going to be exhibited in a traditional building.

ΠΗΓΗ: http://odysseus.culture.gr/ Συντάκτης Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, αρχαιολόγος