Η αρχαία πόλη Λατώ, το αστικό κέντρο της πόλης- κράτους των Λατίων, της ισχυρότερης πόλης στον κόλπο του Μιραμπέλλου, θεωρείται η καλύτερα διατηρημένη πόλη της κλασικής – ελληνιστικής περιόδου στην Κρήτη και μια από τις πληρέστερα σωζόμενες στην Ελλάδα. Ήταν οχυρωμένη, οι κατοικίες ήταν κτισμένες σε άνδηρα, ενώ διέθετε αγορά, πρυτανείο, όπου συσκέπτονταν οι άρχοντες, ναούς, ο σημαντικότερος από τους οποίους διασώζει ακόμη τη βάση του αγάλματος της θεότητας, και υπαίθριο θέατρο, λαξευμένο στο βράχο.
Από την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου προς την πόλη, ακολουθώντας ένα μονοπάτι, ο επισκέπτης οδηγείται στην κύρια πύλη εισόδου που ανοίγεται στο ισχυρό οχυρωματικό τείχος. Η πύλη, ορθογώνιο κτίσμα, κλείνει με τρεις διαδοχικές πόρτες που σχηματίζουν μεταξύ τους δυο υπαίθριους χώρους σαν αυλές, θυμίζοντας εισόδους μυκηναϊκών ακροπόλεων. Στη συνέχεια αρχίζει ο κύριος δρόμος που αποτελείται από ενενήντα σκαλοπάτια, σκαρφαλώνει στο λόφο και οδηγεί στην αγορά της πόλης. Στα δεξιά του υπάρχει σειρά από μαγαζιά και εργαστήρια σε μια προσπάθεια χωροταξικής οργάνωσης. Λόγω της ισχυρής κλίσης του εδάφους οι Λάτιοι κατασκεύασαν ισχυρούς αναλημματικούς τοίχους δημιουργώντας άνδηρα για τις κατοικίες τους. Ένας από αυτούς, ο ισχυρότερος, ενισχυμένος με πύργους σχημάτιζε ένα δεύτερο οχυρωματικό τείχος. Πίσω του, σε επτά διαμορφωμένα άνδηρα, απλώνονταν οι κατοικίες. Ο βόρειος τοίχος καθεμιάς λειτουργούσε ως τοίχος αντιστήριξης του υπερκείμενου ανδήρου. Πολυάριθμες, στο βραχώδη άνυδρο αυτό χώρο, είναι οι δεξαμενές. Για να φτάσει κανείς στην αγορά κάνει το γύρο μιας στοάς με δωρική κιονοστοιχία που αποτελεί το δυτικό όριό της. Το νότιο άκρο και ο νότιος τοίχος της στοάς καταστράφηκαν στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, όταν στη θέση αυτή κατασκευάστηκε αλώνι που υπάρχει σήμερα.
Η αρχαία αγορά με ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήμα βρίσκεται ανάμεσα στην ανατολική και δυτική συνοικία, στη βόρεια και νότια ακρόπολη, και αποτελούσε υποχρεωτικό πέρασμα για τους κατοίκους. Το κέντρο της καταλαμβάνει μικρός ναός σε σχήμα του απλού οίκου, αβέβαιης χρονολόγησης, από τον οποίο σώζεται σήμερα μια σειρά μεγάλων ορθοστατών. Βόρεια του ναΐσκου υπάρχει υπόγεια βαθειά κεντρική δεξαμενή, πιθανόν η δημόσια κεντρική δεξαμενή της πόλης. Στο βόρειο τμήμα της αγοράς εμφανίζεται μνημειώδης κλίμακα που χρησίμευε ως χώρος συγκέντρωσης, πιθανόν πολιτικής, και φιλοξενούσε 80 καθήμενους ή 180 όρθιους ακροατές. Δεξιά και αριστερά της κλίμακας δύο ισχυροί πύργοι υποστηρίζουν το ψηλότερο άνδηρο. Η κλίμακα οδηγεί στο σημαντικότερο κτήριο, το πρυτανείο, όπου συνεδρίαζαν οι άρχοντες της πόλης, γνωστοί ως κόσμοι. Αποτελείται από δυο μεγάλους και δυο μικρούς χώρους. Στον ένα από τους δυο μικρούς χώρους του, στο δυτικότερο, αναγνωρίστηκε η αίθουσα που στέγαζε τα αρχεία της πόλης και η οποία είχε πρόσβαση μόνο από το χώρο του εστιατορίου. Όλο το αρχιτεκτονικό σύνολο (η στοά, η κλίμακα, οι δυο πύργοι και το πρυτανείο) χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου ή στον 3ο αι. π.Χ.
Από την κορυφή της ακρόπολης οι Λάτιοι επόπτευαν το σύνολο σχεδόν της επικράτειάς τους. Από την αγορά μπορεί να επισκεφθεί κανείς τη νότια ακρόπολη. Κάτω από την ακρόπολη ισχυρός αναλημματικός τοίχος υποστηρίζει στενόμακρο πλάτωμα, όπου βρίσκονται τα ερείπια του μεγάλου ναού (διαστάσεων 10 x 16 μ.). Είναι απλό ως προς την κάτοψη κτίσμα, με ορθογώνιο πρόδομο ανατολικά και τετράγωνο σηκό δυτικά. Οι τοίχοι του σώζονται σε ύψος 3,35 μ. Ήταν κεραμοσκεπής κι είχε βοτσαλόστρωτο δάπεδο. Στο βάθος του σηκού ήταν τοποθετημένο το λατρευτικό άγαλμα, όπως φαίνεται από βάση που σώζεται στη θέση της. Χρησιμοποιήθηκε πιθανόν ως κατοικία τον 4ο αι. μ.Χ. Ανατολικά και σε χαμηλότερο επίπεδο σχηματίζεται «θεατρικός χώρος». Ένα μέρος του είναι λαξευμένο στο φυσικό βράχο, ενώ οι υπόλοιπες βαθμίδες είναι κτιστές. Η χωρητικότητά τους υπολογίζεται στους 350 θεατές. Σε επαφή με τις βαθμίδες υπάρχει μια εξέδρα με τρεις τοίχους που περιτρέχονται από θρανίο. Ήταν προφανώς υπαίθρια και η χρήση της άγνωστη. Πιθανόν χρησίμευε ως χώρος από όπου οι άρχοντες παρακολουθούσαν θρησκευτικές εορτές ή πολιτικές συγκεντρώσεις.

Archaeological Site in Lato, Crete
Lato was one of the most important Doric city-states in Crete, although it must have existed before the “Coming of the Dorians”. It is built on a saddle between two hills, at a site protected by possible attacks but also with a splendid view over a large area of the Mirambello Bay. It is possibly mentioned in the Linear B tablets as RA-TO. It was named after Leto (Lato is the Doric type), mother of Apollo and Artemis, although the main goddess worshipped in the city was Eileithyia, who was also depicted on the coins cut by the city. Lato was the birth-place of Nearchos, the admiral of Alexander the Great. Before the end of the 3rd century B.C., the inhabitants of Lato participated in the League of the Cretan cities and shared the same laws. Lato made many alliances with Rhodes, Teos, and king Eumenes of Pergamon. However, it was in continuous conflict with the neighbouring city of Olous, for the arrangement of the borders between them. The harbour of the city was Lato pros Kamara (modern Aghios Nikolaos), which was so flourishing by the middle of the 2nd century A.D. that the administrative centre was transferred there and Lato was subsequently abandoned.
The English admiral Th. Spratt, in his work “Travels in Crete”, published in 1865, mentions that he located the remains of the ancient city on the hill of Goulas, but wrongly identified them as the remains of Olous or Oleros. The archaeologists F. Halbherr, L. Mariani and A. Taramelli, visited the site and identified it as ancient Lato. In 1894-96, A. Evans conducted a small-scale investigation. Systematic excavation started in 1899-1901 by the French School of Archaeology, with J. Demargne, was resumed in 1968 by P. Ducrey, O. Picard, and B. Chatzimichali, and lasted until the 1970s.
The most important monuments of the site are:
1) The fortified city on the saddle between two hills. It had a steep double acropolis with fortification walls. The main gate had three successive entrances and two internal square courtyards so as to control the incoming. At this point started a street with almost eighty steps, which led up to the Agora. On its north side was a wall with towers, and private houses built on successive terraces, so that the roof of the lower ones was the actually the court and the way of access to the upper ones. These houses and others in the area of the north acropolis were simple in plan, usually with two square rooms having a hearth at the centre. Subterranean cisterns, cut in the rock were used for the collection of rain water for the needs of the household. Industrial workshops, such as an interesting dyehouse were located on the south side of the street.
2) The “Agora” is an open space, including a deep square cistern, once roofed, and a small rectangular temple without columns, with a single chamber, probably unroofed, where many figurines of the 6th century B.C. were found. A rectangular platform with two steps, partly cut in the rock, is located to the south of the “Agora”. A Doric stoa with a step on three of its sides was built to the west.
3) The Prytaneion. A monumental complex, reminiscent of an ancient theatre, lies in the north: seven tiers are divided by narrow staircases into three wings, seating almost eighty persons. It was probably used for public discussions or for watching spectacles, but at the same time the steps led to the upper terrace, where, through a peristyle court and a narrow doorway, one could enter the actual “Prytaneion”. Two high retaining towers, built of large blocks, surrounded the building and supported the one lying at a higher level. In the central room of the Prytaneion there was an “eschara” (hearth) burning day and night, surrounded by two-stepped benches, each seating eight persons. This was the place where the “kosmioi”, the notables of the city dined and held their meetings. Two rooms to the north housed the archives of the city.
4) The Temple. To the south of the “Agora”, on a terrace supported by a retaining wall, are preserved the ruins of the city’s large temple (measuring 10 x 16 m.), which comprises a square sekos (cella) – where the base of the deity’s cult statue was found in situ, with an illegible inscription – and a rectangular prodomos (antechamber). An altar with two steps lies in front of the temple.
5) To the east of the temple, at a lower level, there was a “theatral area” with steps partly built and partly cut in the rock, with a seating capacity of 350 persons. Beside it lies an exedra, while another platform formed the skene (stage), with an altar to the west.

ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr/ Συντάκτης Βίλη Αποστολάκου, αρχαιολόγος