Ο σύγχρονος οικισμός της Αγίας Ευθυμίας, χάρη στις επιγραφικές μαρτυρίες, τα ανασκαφικά δεδομένα και τις γραπτές πηγές, ταυτίζεται από τους περισσότερους μελετητές με την πόλη των Οζολών Λοκρών, Μυωνία ή Μυανία.
Ο περιηγητής Παυσανίας την επισκέφτηκε το 2ο αι. π.Χ. και στο βιβλίο του, τα Φωκικά, αναφέρεται στα ιερά της πόλης, στις τοπικές λατρείες και λατρευτικές πρακτικές των κατοίκων της. Στην πόλη υπήρχε άλσος με βωμό των Μειλιχίων θεών, χθόνιων θεοτήτων και το τέμενος του Ποσειδώνα που λατρεύονταν κυρίως ως θεός της γονιμότητας και των πηγών που αναδύονταν από τα έγκατα της γης.
Ο Παυσανίας επίσης αναφέρεται και στην προσφορά «των μυάνων» στο Δία της Ολυμπίας, μια ασπίδα με ζωγραφική διακόσμηση και μπρούντζινη επένδυση, ένα κράνος και κνημίδες, που τα είδε στο θησαυρό των Σικυωνίων κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Ολυμπία.
Η ιστορία του τόπου αναδύεται μέσα από τα ερείπια που διατηρούνται μέχρι σήμερα άλλοτε εύγλωττα άλλοτε αινιγματικά ή έρχονται σταδιακά στο φως μέσα από τις ανασκαφές και τις επιφανειακές έρευνες.
Στα βορειοδυτικά του χωριού, στη θέση Εκατράχη, διατηρείται η οχυρωμένη ακρόπολη που αποτελούσε το κέντρο του αμυντικού συστήματος της πόλης και σήμερα είναι το σημαντικότερο μνημείο της πόλης και μάρτυρας της ιστορίας της. Ο οχυρωματικός περίβολος καλύπτει μια έκταση περίπου 300 Χ 250μ., χτίστηκε τον 4ο αι. π.Χ. κυρίως κατά το ψευδοϊσόδομο τραπεζιόσχημο σύστημα τειχοποιίας και για την ενίσχυση της άμυνάς του συμπληρώθηκε με έντεκα ορθογώνιους πύργους. Την πορεία του τείχους μπορεί κάποιος να παρακολουθήσει και να δει τα καλοδιατηρημένα τμήματά του μέσα στο χωριό. Σε σημαντικό ύψος διατηρείται κυρίως στην περιοχή του νεκροταφείου όπου σώζεται και διπλός πύργος που υποδηλώνει την ύπαρξη της πύλης.
Για την ασφάλεια της ευρύτερης περιοχής γύρω από τον οχυρωμένο οικισμό, είχαν κατασκευαστεί αρκετοί μικρότεροι πύργοι-παρατηρητήρια.
Πτυχές της ιστορίας της Μυωνίας φωτίζονται από τα κτερίσματα των τάφων, τις επιτύμβιες στήλες και τις επιγραφές που μαρτυρούν την ανάπτυξη της πόλης.
Το 1899, κατά τη διάρκεια των εργασιών για τη διάνοιξη δημόσιου δρόμου στην Αγία Ευθυμία, αποκαλύφθηκε ένας σημαντικός νομισματικός «θησαυρός» (σύνολο νομισμάτων) που περιείχε αργυρούς στατήρες Αμφικτυόνων, τα νομίσματα που κυκλοφόρησε η Δελφική Αμφικτυονία στα 336-334 π.Χ.
Επίσης, το 1928 κατά τη διάρκεια των εργασιών για τη διάνοιξη της Ε.Ο Άμφισσας- Ναυπάκτου, αποκαλύφθηκε τάφος του 6ου αι. π.Χ. που περιείχε ταφή πολεμιστή με την πολεμική εξάρτυσή του όπως το κράνος, τις αιχμές από δόρυ και ακόντιο και τα σιδερένια ξίφη.
Πριν μερικά χρόνια δυστυχώς πραγματοποιήθηκαν λαθρανασκαφές κατά τις οποίες αποκαλύφθηκαν αγγεία, ειδώλια, όπλα και κοσμήματα που φαίνεται ότι προέρχονται τάφους του 5ου αι. π.Χ., χάθηκαν όμως πολλά και σημαντικά στοιχεία για τα νεκροταφεία της πόλης, ικανά να συμβάλουν στην ιστορικά έρευνα της περιοχής.

Agia Efthymia, Delphi,Fokida

As inferred from excavation finds, written sources and ancient inscriptions, the modern settlement of Agia Efthimia is identified with the town Myonia or Myania in the area of Lokroi Ozolae. During his visit the traveler Pausanias (2nd ct. AD) included in his book about Phocis the shrines, local cults and cult practices of the people of Myonia. There was a grove with an altar of the Milichioi deities, chthonic deities and the sanctuary of Poseidon worshipped mainly as the god of fertility and of the springs welling up from the bowels of the earth. Pausanias also referred to a dedication by the people of Myania to Zeus of Olympia, that is, a shield decorated in painting and sheathed in bronze, a helmet and greaves, which he had seen inside the Sicyonian treasury at Olympia.
The local history emerges from the legible –though sometimes enigmatic- preserved ruins, and also by the gradually coming to light finds by means of survey and excavation. To the NW of the modern settlement a fortified citadel formed the nucleus of the ancient town’s defense system. Today it is the most important monument and a witness to the ancient past. The fortification precinct covers approximately 300m by 250m. It was constructed in the 4th ct. BC mostly in pseudo-isodomic trapezoidal masonry reinforced by 11 rectangular towers. Its course and some well-preserved segments can be traced within the modern village. Several courses of it are preserved near the modern cemetery, where also a couple of towers suggest a gate here. To safeguard the area around the fortified settlement, smaller watchtowers/observatories had been built.
Aspects of the history of Myonia are illuminated via the grave-offerings, funerary stelae and inscriptions suggesting the ancient town’s growth. In 1899, during public road construction in the area of Agia Efthimia, an important hoard of coins was recovered, including silver staters circulated by the Amphiktyony of Delphi in 336-334 BC. In 1928, also during road construction works, a tomb of the 6th ct. BC was revealed containing the burial of a warrior with his helmet, spear points, a javelin and iron swords. A few years ago, illicit digging yielded vases, figurines, weapons and jewelry from 5th BC graves. During this process much evidence, which would have contributed to historical research, was regrettably lost.

ΠΗΓΗ:http://odysseus.culture.gr/Συντάκτης Α. Τσαρούχα, αρχαιολόγος